Hugur - 01.01.1996, Side 122

120
Ritdómar
síður það sem þeim ber að gera. Hér stangast því á siðadómar bæði í
gagnrýni og túlkun.
Kaflinn um John Locke er það sem kalla má samúðarfullur. Hannes velur
þann kostinn að túlka hann sögulega, þ.e. með hliðsjón af því umhverfi
sem kenning hans spratt upp úr. Það er skynsamlegt, bæði í ljósi þess sem
hann segir og gengur augljóslega í berhögg við það sem okkur finnst um
lýðræðið í dag, og ekki síður hitt, sem Locke leiddi hjá sér. Eins og fram
kemur í umfjöllun Hannesar, þá er margra kosta völ við túlkunina og hún
gefur ærin tilefni til vangaveltna um þau efni sem mestu skipta í okkar
samfélagi. Hannesi verður tíðrætt um greinarmun frelsisréttinda og
félagslegra réttinda sem sáttmálakenning Lockes kann að fela í sér (og
heldur sú umræða áfram í síðasta kafla bókarinnar). Hannesi er, eins og
öllum frjálsyndum stjórnspekingum, mikið í mun að sýna fram á
fortakslausan forgang frelsisréttinda gagnvart félagslegum réttindum. En
það er eins og hann neiti að horfast í augu við megin röksemdir félags-
hyggjumanna, sem einmitt má sækja í kenningar líkar Lockes:
Menn geta tæplega notið fullra réttinda í ríki náttúrunnar, þar sem
stigamenn kunna að vera einhvers staðar í felum og allt er undirorpið
óvissu og öryggisleysi. (126)
Nákvæmlega sambærilega röksemd setja menn oft fram þar sem „ríki
náttúrunar" er breytt í „markaðssamfélag“. Óvissa og takmörkuð þekking
er einmitt drifkraftur markaðskerfisins og um leið hvati allrar
félagshyggju. Hvort sjálfsprottin félagshyggja er síðan betri en sú sem
kemst á með tilstuðlan miðstýrðs vald, hlýtur síðan að velta á viðhorfi
manna til forgangs frelsisreglunnar eða jöfnuðarreglunnar. Um það höfðu
þeir Karl Marx og John Stuart Mill gjörólíkar skoðanir.
Það er líklega tímanna tákn að kaflinn um Karl Marx er stysti kafli
bókarinnar, þótt ekki muni svo sem miklu. En hvað er hægt að segja um
þessa kenningu árið 1994? Að hún hafi verið röng og sagan hafi loks
sannað það svo um muni með falli Berlínarmúrsins og heildarskipulagi
kommúnismans? Auðvitað er það rétt - og sjálfsagt að benda á það, en það
virðist einhvern veginn of grunnt til að skipta raunverulega máli fyrir
stjómmálaheimspeki okkar daga. Það eru harla gömul tíðindi að spádómar
Marx um markaðskerfi kapítalismans hafa ekki ræst. Ákafi Hannesar við
að finna einhveija sem voru heldur seinir á sér að viðurkenna þessi
sannindi, og einfeldningsleg gleði yfir því að þeir hafi haft rangt fyrir sér
minnir svolítð á bam sem ekki er enn búið að læra að vinna í spilum: Það
hlakkar í því og fer fram á viðurkenningu, löngu eftir að allir aðrir eru
búnir að gleyma spilinu. Kannski hefur Hannes sér þó meira til málsbóta