Hugur - 01.01.1997, Side 55

HUGUR
Samrœðusiðfrœdi Jiirgens Habermas
53
Það sem fyrst og fremst vakir fyrir mér á þessum blöðum er að gera
almennt grein fyrir samræðusiðfræði Habermas.8 Þessi umfjöllun er í
aðalatriðum sem hér segir: Fyrst set ég samræðusiðfræðina í samhengi
við kenninguna um samskiptabreytni (og kenninguna um notkun
tungumáls í samskiptum) sem liggja henni til grundvallar (1); þá lýsi
ég helstu einkennum samræðusiðfræðinnar með samanburði við
siðfræði Kants (2); síðan ræði ég réttlætingu Habermas á
alhæfingarlögmálinu (3); loks drep ég á nokkra meginkosti
samræðusiðfræðinnar með hliðsjón af gagnrýni Hegels á siðfræði
Kants (4); og að síðustu kem ég inn á nokkur vandamál í tengslum við
kenninguna (5).
(1)
Hugmyndin um samskiptabreytni er þungamiðjan í nýjustu útfærslum
Habermas á gagnrýninni þjóðfélagskenningu. Habermas lítur svo á að
þegar þessi hugmynd hefur verið sett fram með trúverðugum hætti
megi útskýra hana og rökstyðja frekar með hjálp kenningar um notkun
tungumáls í samskiptum.9 Hér verður almenn lýsing á sjálfri grunn-
hugmyndinni að nægja og annað látið liggja á milli hluta. Samskipta-
breytni er, eins og fyrr segir, sú tegund félagslegra athafna sem miða
að gagnkvæmum skilningi eða samkomulagi. Um er að ræða sam-
skipti tveggja eða fleiri þátttakenda sem leitast við að samhæfa athafn-
ir sínar á grundvelli samkomulags sem þeir gera sín í milli eða ganga
út frá. Slíkt samkomulag verður að sjálfsögðu ekki þvingað fram með
neinum hætti (s.s. kænskubrögðum eða ytri þrýstingi) heldur verður
það að vera skynsamlega undirbyggt. í athöfnum af þessu tagi eru
bomar fram (formlegar) réttmætiskröfur sem eru í grundvallaratriðum
8 íslenskir heimspekingar hafa lftið sem ekkert fjallað um siðfræði Habermas eða
heimspeki hans yfirleitt ef undan er skilinn Vilhjálmur Árnason, sem er undir
sterkum áhrifum ffá þessari tegund siðfræði og þá sérstaklega kenningu Habermas.
Skrif Vilhjálms um samræðusiðfræði hafa jafnan verið liður í umfjöllun um tiltekin
úrlausnarefni eða rökstuðningi fyrir grundvallarafstöðu þar sem Habermas er
kallaður til vitnis. Það sem hér fer á eftir er aftur á móti aðeins hugsað sem almenn
greinargerð fyrir (eða inngangur að) samræðusiðfræði Habermas.
9 Sbr. J. Habermas, „Remarks on the Concept of Communicative Action,“ í G.
Seebass og R. Tuomela, ritstj., Social Action (New York: Reidel, 1985), s. 169.