Hugur - 01.01.1997, Page 75

HUGUR
Samrceðusiðfrœði Jiirgens Habermas
73
skiptir okkur mestu máli í lífinu. Og í þriðja lagi er í siðadómum
okkar tekið kerfisbundið tillit til afleiðinga í því augnamiði að forðast
óæskilega fylgifiska þess sem Weber kallaði „hugarfarssiðfræði“
('Gesinnungsethik) Kants.75 Því er ætlað að svara þeirri gagnrýni
Hegels að sérhver formbundin siðfræðikenning sem hvílir á sérteknu
lögmáli sé óhjákvæmilega sjálfbirg en um leið áhrifslaus þrátt fyrir
göfug markmið. Mikilvægi þessa framtaks Habermas verður tæpast
vefengt, ekki síst í Ijósi þess að undanfama eina og hálfa öld hefur sú
tegund heimspeki sem setur „frelsun“ mannsins í öndvegi ávallt tekið
það sjónarmið Hegels að „ríki með góðum lögum“ hafi forgang fram
yfir kröfu Kants um að ekki megi undir neinum kringumstæðum nota
aðra sem tæki.
Hugum aðeins nánar að kostunum við siðfræði Habermas. Þeim má
lýsa sem tilbrigðum við ýmist kantísk eða hegelsk stef.76 Tveir megin-
kostir eru tilbrigði við kantísk stef. Líkt og Kant, tekst Habermas að
komast beint að kjama siðferðisins í kenningu sinni, þ.e. hvað felist í
því að finnast siðferðilegt viðmið vera rétt og að af þeirri ástæðu einni
saman, beri að virða það. En í staðinn fyrir hið skilyrðislausa skyldu-
boð Kants sem er a priori teflir Habermas fram alhæfingarlögmáli (A)
sínu sem hvílir á heimspekilegri endurgerð rökræðureglna og hægt er
að staðfesta eða hafna með reynslurökum. Habermas slær aftur á kant-
ískan streng þegar hann setur samræðusiðfræðina sem valkost við
raunsæisstjómmál í anda Machiavellis, óháð því hvort að baki þeim
búi háleitar hugsjónir eða ekki, þrátt fyrir þá afstöðu hans að siðferði-
lega breytni verði að „sætta við“ heim þar sem hagsmunir og völd
ráða ríkjum.77 Frá sjónarmiði samræðusiðfræði getur enginn með réttu
uppfyllt það hlutverk sem hinn heimssögulegi einstaklingur Hegels
tekst á hendur (eða lendir í?). Enda þótt kenning Habermas taki
kerfísbundið tillit til afleiðinga þegar siðadómar eru annars vegar er
Habermas sammála Kant um það að œtlun ráði mestu um rétta
75 „Morality and Ethical Life,“ s. 206.
76 Sbr. T. McCarthy, „Rationality and Relativism: Habermas’s „Overcoming" of
Hermeneutics," í Habermas. Critical Debates, s. 57-78. Um kantísk og hegelsk
stef f heimspeki (og félagsfræði) Habermas almennt sjá Roderick, Habermas and
the Foundations ofCritical Theory, s. 14-19 og víðar.
77 Vilhjálmur Amason útfærir þetta prýðilega í grein sinni, „Siðvæðing stjórnmála," í
Jón Á. Kalmansson, ritstj., Siðferði og stjórnmál (Reykjavík: Háskóli íslands,
Siðfræðistofnun, 1995), s. 79-80.