Hugur - 01.01.1997, Page 100

98
Halldór Guðjónsson
HUGUR
getur af þessum sökum ekki miðað við gæfuna eða gefið sér ákveðinn
tilgang í mannlegri breytni og leitað úrskurðar um réttmæti breytni í
því að hún leiði til góðs eða nái settum tilgangi. Það eina sem
siðfræðin getur gert er að greina hvaða breytni gerir menn verðuga
þess að ná tilgangi sínum og verða hamingjusamir.
Annar meginmunur þeirra Rawls og Kants er að þeir koma að því
sem telja má sameiginlegar kennisetningar þeirra úr öndverðum
áttum. Kant kemur frá einstaklingnum og rétti hans, rétti sem er rak-
inn til eiginleika mannsins sem manns og þá einkum til mannsins sem
skynsemisveru. Slíkur náttúrulegur réttur er mönnum gefinn fyrirfram
og áður en nokkuð samneyti með mönnum er skoðað eða hugað að
sambúð þeirra í reynslu og sögu. Allur réttur sem menn gefa sér síðar
eða taka sér síðar í sögu og reynslu verður að ráðast af þessum nátt-
úrulega gefna rétti og miðast við hann, og helst að vera bein rökleg
afleiðing af þessum upphaflega og náttúrulega gefna rétti. Samfélagið,
stofnanir þess og reglur, eru þannig yfirbygging sem er einmitt fyrst
og fremst til þess gerð að viðhalda rétti einstaklingsins eins og hann er
gefinn náttúrulega. Vafalítið væri heimilt samkvæmt þessari afstöðu
að gera meira úr samfélaginu en þetta, svo sem að efla einstaklinginn
og rétt hans svo sem kostur er, eins og sjá má af þeim syntetísku
skyldum manna sem Kant telur almennastar: Að fullkomna sig og
stuðla að hamingju annarra. En slrk ítarlegri gerð samfélagsins er á
grunni kenninga Kants varla skyld þótt hún sé heimil, enda til lítils að
skipa mönnum með lögum að gera það sem gerir þá hamingjusama ef
það er rétt að hamingjan sé háð órannsakanlegri tilviljun heimsins eins
og hann er í sjálfum sér svo sem Kant vill vera láta.
Rawls vekur fyrst máls á skipan samfélagsins og skipar kennisetn-
ingum sínum þar til sætis og reyndar í öndvegi. Réttur einstaklinga í
þeim efnum sem kennisetningar Rawls ná til, ræðst af haganlegri gerð
samfélagsins og miðast við stöðugleika samfélagsins og tilvistar-
öryggi, og enn við það sem telja má vera ytra og fyrirfram gefið
hlutverk samfélagsins; að efla hag meðlima sinna. Rawls stefnir
þannig frá samfélaginu til einstaklingsins og tekur þá ef svo má segja
einstaklinginn sem aukaforsendu til syntetískrar smíðar sinnar. Önd-
vert er ljóst að Kant tekur, ef svo má segja, samfélagið sem aukafor-
sendu til sinnar syntesu. Það er reyndar ljóst hjá Rawls frá upphafi að
einstaklingurinn er með í hugmyndinni um samfélag, svo ekki má