Ný saga - 01.01.1988, Qupperneq 22

Þorleifur Óskarsson
Árið 1945 var
einkaframtakið
lífsreyndara en það
hafði verið um 1920,
þegar jafnvel
prófessorar, mennta-
skólakennarar,
bændur og prestar
virtust hafa óbilandi
trú á arðsemi
íslenskrar
togaraútgerðar.
Vaxandi
atvinnugreinar eins
og verslun og
þjónusta voru um
margt fýsilegri en
sjávarútvegurinn.
gróðavonina. Hagstæð stofn-
lán þjónuðu auðvitað þeim
tilgangi einum að laða fyrir-
tæki og einstaklinga til fjár-
festinga.
Stjórnarandstæðingar sáu
framtíðina í allt öðru ljósi en
stjórnvöld. Þau vildu hefja
tafarlausa uppbyggingu, en
andstæðingar þeirra vildu
bíða átekta og búa í haginn
fyrir atvinnuvegina. En biðin
eftir öruggum rekstrargrund-
velli hefði getað orðið löng,
því ekki var bjart fram undan
að dómi stjórnarandstæðinga.
Hugum t.d. að því hvað Jón
Árnason, formaður banka-
ráðs Landsbankans og gamal-
gróinn framsóknarmaður,
hafði að segja um útlitið í
markaðsmálum Islendinga
haustið 1945:26
Það er . . . algerlega þýð-
ingarlaust, að senda legáta
[Einar Olgeirsson] til Aust-
ur-Evrópu í markaðsleit.
Það þyrfti að senda hann til
annarrar plánetu, ef nokkur
von ætti að vera til, að ferð
hans bæri tilætlaðan árang-
ur.
Afstaða einkaframtaksins
bar keim af málflutningi
stjórnarandstæðinga. Við-
horfin til framtíðarinnar mót-
uðust af reynslu undanfarinna
áratuga. Árið 1945 var einka-
framtakið lífsreyndara en það
hafði verið um 1920, þegar
jafnvel prófessorar, mennta-
skólakennarar, bændur og
prestar virtust hafa óbilandi
trú á arðsemi íslenskrar tog-
araútgerðar. Á fjórða ára-
tugnum hafði útgerðin komist
í hann krappan. Sumir höfðu
sokkið á bólakaf í skuldum,
en aðrir náðu landi við illan
leik. Svo kom stríðið og
kreppan hvarf eins og dögg
fyrir sólu. Ekki er ólíklegt, að
útgerðarmenn hafi óttast aðra
slíka í kjölfar friðarins.27
Það þurfti raunar enga
heimskreppu til þess að sýna
svart á hvítu, að útgerð togara
væri engin óhjákvæmileg ein-
stefna til auðlegðar og skjót-
tekins gróða. Á þriðja ára-
tugnum höfðu menn þegar
komist að raun um, að útgerð-
in væri ekki samfelldur dans á
rósum. Eldhugarnir, sem
staðið höfðu að uppbyggingu
reykvískrar togaraútgerðar
eftir heimsstyrjöldina fyrri,
urðu margir illa úti. Af tíu
togarafélögum, sem stofnuð
voru í Reykjavík á árunum
1919—1920, lögðu sex upp
laupana innan fárra ára. Þessi
félög keyptu togara á þeim
tíma, þegar verð var enn afar
hátt af völdum styrjaldarinn-
ar. En á fyrsta starfsári þessara
félaga, í árslok 1920, hófst
verðfall á fiski í kjölfar vax-
andi fiskveiða Evrópuríkja.211
Eftir síðari heimsstyrjöld var
saga þessara félaga víti til
varnaðar, enda aðstæður að
mörgu leyti sambærilegar.
En það var ekki bara
reynsla undanfarinna áratuga
og óviss framtíð sem dró
kjarkinn úr einkaaðilum.
Miklu máli skipti líka, að þeir
höfðu nú mun fjölbreyttari
möguleika til fjárfestinga.
Vaxandi atvinnugreinar eins
og verslun og þjónusta voru
um margt fýsilegri en sjávar-
útvegurinn. Þær voru ekki
nærri því eins háðar erlendum
mörkuðum, stefnu stjórn-
valda í gengismálum, eða þá
svipulum sjávarafla, eins og
útgerðin hefur jafnan verið.
Loks kom svo til álita að
veðja á aðrar greinar sjávar-
útvegs, sem gefið höfðu góða
raun á undanförnum árum og
virtust eiga bjartari framtíð
fyrir sér. Þannig var málum
háttað hjá hlutafélaginu
Kveldúlfi. Matthías Johann-
essen ritstjóri segir í riti sínu
um Ólaf Thors, að félagið hafi
átt digrasta nýbyggingarsjóð-
inn í stríðslok og hefði allt
eins getað keypt a.m.k. sex
Verkakonur vinna aflann í fiskidjuveri Bæjarútgerðar Reykjavíkur
árið 1963. Sveitarfélögin stóðu ekki aðeins í stórræðum á sviði
togaraútgerðar. Þau komu líka á fót fiskvinnslustöðvum. En hvað
voru opinberir aðilar að vasast í útgerð og vinnslu? Var
gróðavonin að glepja sveitarstjórnarmönnum sýn?
20