Ný saga - 01.01.1988, Blaðsíða 31

HUGARFARIÐ OG SAMTÍMINN
ingin komi að haldi við ís-
lenskar söguskýringar. Sá
þáttur greinarinnar verður
frekar í formi hugmynda en
rökstuddra kenninga um
hvernig best er að nálgast hug-
arfarssöguna á Islandi og hvað
af henni megi læra.
HÆNAN OG EGGIÐ
Aður en lengra er haldið
verðum við að slá nokkra
varnagla. í fyrsta lagi verðum
við að hafa hugfast að hugar-
farssöguna, eins og aðrar
greinar sagnfræðinnar, má
aldrei einangra. Um hana
verður að fjalla í sem víðustu
samhengi. I öðru lagi verðum
við að gera okkur grein fyrir
því að hugarfar fólks hefur
tekið ákveðnum breytingum í
aldanna rás, þó misjafnlega
hröðum. Hugarfar miðalda-
manna, svo dæmi sé nefnt, tók
vissum breytingum sem kem-
ur í ljós þegar litið er til vax-
andi borgarmenningar þess
tíma. I þriðja lagi verðum við
að vera varkár þegar við fjöll-
um um hugarfarssöguna í
tengslum við orsakir og af-
leiðingar. Á stundum leikur
mikill vafi á hvað leiðir af
hverju. Breski sagnfræðingur-
inn Keith Thomas hélt því
fram í frægri bók að hnignun
galdraofsókna hafi gert
mögulegar þær tæknibreyt-
ingar sem urðu á 17. öld.3
Annað dæmi má nefna þar
sem breytt hugarfar hafði
áhrif á framvindu mála. Við
vitum að framfarir í læknavís-
indum voru litlar sem engar á
fyrri hluta nýaldar, en hins
vegar jókst tiltrú almennings á
ráðum þeirra mikið. Ohætt er
að fullyrða að einmitt þetta
traust almennings hafi ýtt við
læknavísindunum og orðið
hvati að frekari rannsóknum
og öruggari niðurstöðum.
Hins vegar er auðvelt að
ímynda sér að þessu hafi verið
öfugt farið, þ.e. að tæknifram-
farir hafi haft áhrif á hugarfar
fólks. Eitt atriði skal nefnt.
Tæknibylting prentiðnaðar-
ins hafði gífurleg áhrif á hugs-
unarhátt fólks. Við getum
nánast fullyrt að þessi nýja
tækni í prentiðnaðinum hafi
haft bein áhrif á líf fólks þegar
fram liðu stundir. Það sem við
erum að glíma við hér er
spurningin um hænuna og
eggið. Þessi dæmi sýna hve
umræðan um orsakir og af-
leiðingar getur orðið snúin.
Hér verður leitast við að
sneiða hjá vandanum eftir
föngum. Við munum hins
vegar byrja á því að athuga
nokkrar orsakir sem virðast
skipta sköpum þegar rætt er
um breytingar á hugarfari
fólks í Evrópu.
SIÐASKIPTIN
Fyrst skal nefna siðaskíptin.
Mótmælendakirkjan gerði at-
lögu að fjölmörgum þáttum
alþýðumenningarinnar. af
meiri krafti og harðfylgi en
áður hafði þekkst. I siðbót
sinni fylgdi kaþólska kirkjan
fast á eftir, þó hægar færi.
Árásir kirkjudeildanna leiddu
til mikilla breytinga á
evrópskri alþýðumenningu.
En hverjar voru þessar breyt-
ingar? Áðurnefndur Keith
Thomas tilgreinir í bók sinni
fjölmörg dæmi sem sýna
hvernig trúarhreyfingar
knúðu á um breytingar á al-
þýðumenningunni í nafni sið-
bótarinnar. Sérstaklega voru
Hugmyndir
manna og tiltrú á
áhrifum
læknavísindanna
jukust mjög á 18.
öld. Óhætt er að
fullyrða að þessi
breyting hafi ekki
átt sér stað vegna
betri árangurs
lækna í starfi.
Ástæðan finnst
frekar í almennum
hugarfars-
breytingum
almennings á
þessu tímabili
Náttúrulegar
skýringar á
fyrirbærum
heimsins voru
teknar fram yfir
yfirskilvitlegar
orsakaskýringar.
Það skal skýrt tekið
fram að þessi
kenning hefur verið
harðlega gagnrýnd af
mörgum
fræðimönnum og
ekki síst fyrir það að
hún þykir vera hlaðin
því gildismati að allt
gamalt sé af hinu
„vonda“ en nútlminn
af hinu „góða“.
29