Ný saga - 01.01.1988, Qupperneq 63

Sagnfræðingar hafa oft
þurft að fletta upp í ýmsum
mannfræðiritum og ættfræði-
bókum til að leita að einstök-
um atriðum. En fæstir hafa
gert rannsóknir þar sem þeir
hafa þurft að styðjast að veru-
legu leyti við ættfræði eða
notað hana sér til flýtisauka,
fyrr en á seinustu árum. Hér á
eftir verður tekið dæmi af
sagnfræðirannsókn sem er
býsna fýsileg, en verður
naumast gerð án meiri eða
minni hjálpar ættfræðinnar.
HREYFING FÓLKS
MILLI STÉTTA:
KENNINGAR OG
RANNSÓKNAR-
AÐFERÐIR
Félagslegur hreyfanleiki í
íslensku samfélagi, hvort
heldur á seinni tímum eða fyrr
átíð , erforvitnilegt rannsókn-
arefni. Hér er þá átt við mögu-
leika manna til að færast upp
fyrir eða niður fyrir fæðingar-
stétt sína, hitt þykir ekki sýna
félagslegan hreyfanleika þegar
menn halda einungis sinni
fæðingarstétt. Þetta efni hefur
hins vegar verið sáralítið at-
hugað svo ekki sé meira sagt.
Menn hafa látið sér nægja
meira og minna almennar
ályktanir af því sem þeim hef-
ur virst en ekki stuðst við
neinar rannsóknir.
Gísli Gunnarsson hagsögu-
fræðingur hefur gert tilraun til
að búa til líkan af félagslegum
eða stéttarlegum hreyfanleika
í íslenska samfélaginu áður en
það tók að breytast, þ.e.a.s.
miðaldasamfélaginu.5 í sem
stystu máli felst líkan hans og
kenning í því að þegar litið sé
yfir nokkrar kynslóðir hverja
fram af annarri megi sjá fé-
lagslega stiglækkun eða stétt-
arlega lækkun (social
downgrading) meðal niðj-
anna. Astæðan er sú að hæstu/
efstu stéttirnar áttu fleiri börn
en rúmuðust í þeirri sömu
stétt í næstu kynslóð og þá
lækkaði stéttarstaða eða fé-
lagsstaða þeirra sem ekki
komust fyrir í sinni fæðingar-
stétt. Þetta þrýsti aftur hluta
af börnum næstu stéttar fyrir
neðan niður fyrir þeirra stétt.
Gísli kemst svo að orði um
þetta:
Að meðaltali átti sennilega
fátækur leiguliði í bænda-
stétt eins mörg börn og
ríkur landeigandi, en vegna
jarðnæðisþrengslanna ýttu
börn þess síðarnefnda
börnum þess fyrrnefnda
niður stéttapýramídann
þannig að tiltölulega mörg
börn fátæka bóndans
höfnuðu í ófrjálsu einlífi/’
Gísli segir að þetta gildi
fyrst og fremst um tímann
fyrir 1830. Þótt erfitt sé að
festa þessi mörk nákvæmlega
má rökstyðja það með því að
fyrir þann tíma höfðu engar
breytingar svo að segja orðið í
margar aldir. En á næstu ára-
tugum fóru breytingar að ger-
ast sem mörkuðu upphaf
nýrra tíma.
Meðan íslenska bændasam-
félagið hélt sæmilega velli,
fram yfir miðja 19. öld, þá gat
félagslegur hreyfanleiki upp á
við ekki aukist nema með
auðveldari aðgangi að jarð-
næði. Það gerði stofnun
fjölskyldu/heimilis um leið
mögulega.7 Athuganir sýna að
margbýli varð algengara og
fleiri jarðir komust í ábúð
(einkum heiðarbýlabyggðin)
á Norður- og Norðaustur-
landi um miðbik aldarinnar.8
Samkvæmt því virðist mega
draga þá ályktun að félagsleg-
ur hreyfanleiki upp á við hafi
verið nokkur í þessum lands-
hlutum um og fyrir miðja öld-
ina. Jafnvel má láta sér detta í
hug að hann hafi verið meiri
þar en sums staðar á landinu
Þessi börn ólust upp í „gamla samfélaginu". Hvernig ætli þau hafi
spjarad sig íþví„nýja"?
Saga íslands verdur
að sjálfsögðu ekki
sögd með
ættfræðinni, á sama
hátt og hagsaga
íslands verður ekki
skrifuð eingöngu
með töflum og
talnaröðum og án
orða.
61