Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2006, Side 97

í líki hvers?
Um líki í íslensku í ýmiss konar líki
ÞORSTEINN G. INDRIÐASON
1* Inngangur
í íslensku er að finna töluvert mörg dæmi um málfræðingu (e. gramma-
ticalization) sjálfstæðra orða yfir í viðskeyti og á mismunandi stigum.
Eitt megineinkenni hennar er að viðskeytið fær aðra merkingartúlkun
og annað hlutverk en sjálfstæða orðið. Slík umbreyting getur tekið
langan tíma og á meðan geta sjálfstæða orðið og viðskeytið lifað hlið
við hlið. í skýrustu tilvikunum er sjálfstæða orðið horfið úr málinu en
eftir stendur viðskeytið. í þessari grein verður sjónum beint að hvorug-
kynsnafnorðinu líki og færð rök fyrir því að það sé á góðri leið með
að umbreytast úr sjálfstæðu orði yfir í bundinn lið eða viðskeyti. Sjálf-
stæða orðið merkir venjulega ‘í formi eða mynd einhvers’ og er notað
á hlutlausan hátt, án gildismats. Þegar við sjáum t.d. setninguna í dag
kom Morgunblaðið út í skáldsögulíki/í líki skáldsögu í tilefni af degi
bókarinnar þá er átt við það að blaðið hafi komið út í formi skáldsögu.
Hér skiptir það ekki máli fyrir merkinguna hvort líki er notað sjálfstætt
eða sem hluti samsetningar. Hins vegar er hægt að segja um lélega
skáldsögu að hún sé ekkert annað en skáldsögulíki, að hún nái ekki
máli sem skáldsaga og þá er merkingin gagnólík því sem hún er í
dæminu hér að ofan. Einmitt það atriði, að hægt sé að nota líki á kerfis-
bundinn og neikvæðan hátt til þess að draga úr því sem grunnorðið
stendur fyrir, bendir til málfræðingar sjálfstæða orðsins, að upp séu
komin tvenns konar líki sem gegna ólíkum hlutverkum.
Til þess að ræða það nánar hvort um málfræðingu sjálfstæða orðs-
ins líki sé að ræða verður staða þess sem seinni liðar í orðum skoðuð.
bfetið verður í hvaða tilvikum líki í samsetningum er sjálfstætt orð og
í hvaða tilvikum það er bundinn liður eða viðskeyti. Bundnir liðir
koma fyrir í svonefndum afleiddum samsetningum. Þeir hafa ýmis
orðleg einkenni en geta yfirleitt ekki staðið sjálfstæðir og eru að því
leyti líkir hefðbundnum viðskeytum. Þeim svipar hins vegar til venju-
legra orða að því leyti að þeir hafa ákveðna innri byggingu. Það er því
Islenskt mál 28 (2006), 95-111. © 2007 íslenska málfrœðifélagið, Reykjavík.