Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2006, Qupperneq 153

Setningafrœði og tónfrœði
HÖSKULDUR ÞRÁINSSON
1. Inngangur
Eins og mörgum er kunnugt gera setningafræðingar oft ráð fyrir ým-
iss konar færslum á setningarliðum þegar þeir lýsa formgerð setn-
inga.1 Þessari aðferð er þá t.d. beitt til þess að lýsa sambandi setninga
á borð við þær sem sýndar eru í (1):
(l)a. Ég hef aldrei kosið Harald.
b. Harald hef ég aldrei kosið.
Setningafræðingar segja þá oft eitthvað á þá leið að í (lb) hafí andlag-
ið Harald verið fært úr hinni venjulegu andlagsstöðu á eftir aðalsögn-
inni kosið og í upphafsstöðu setningarinnar. í mállýsingu af þessu tagi
felst þá að gert er ráð íýrir svokallaðri afleiðslu (e. derivation) sem
hluta af hinni samtímalegu lýsingu.
Mörgum fínnst erfítt að átta sig á hugtakinu afleiðsla í samtíma-
legri mállýsingu. Það er auðvelt að hugsa sér að eitt sé leitt af öðru á
sögulegum tíma, eitthvað breytist í annað, en það reynist oft erfiðara
að átta sig á því að afleiðsla, sem virðist vera einhvers konar ferli, geti
verið hluti af samtímalegri mállýsingu — nema þá að verið sé að lýsa
því sem málnotandinn gerir þegar hann talar: Fyrst gerir hann þetta,
síðan þetta og loks þetta og þá verður útkoman þessi. En setninga-
fræöingar vilja yfírleitt ekki að litið sé á færsluhugmyndina sem hluta
af lýsingu á því sem menn gera þegar þeir tala. Hún á ekki að vera
hluti af lýsingu á málbeitingunni (e. performance) heldur liður í því
að lýsa málkunnáttunni (e. competence). En hvað getur það þá
Werkt? Hvemig getur hugmynd um einhvers konar „ferli“ verið hluti
af lýsingu á (kyrrstæðri) kunnáttu?
1 Ég þakka Gunnari Gunnarssyni organista, djasspíanista og málvísindanema
frrir skoðanaskipti um grundvallarhugmynd þessarar greinar. Sömuleiðis ber að
lukka ritstjóra og yfirlesurum góðar ábendingar og tilraunir til að fá höfund til að orða
l*ugsun sína skýrar. Það er ekki þeirra sök ef það hefur mistekist.
íslenskt mál 28 (2006), 151-159. © 2007 íslenska málfrœðifélagið, Reykjavík.