Íslenskt mál og almenn málfræði - 13.07.1981, Blaðsíða 108
104
Helgi Guðmundsson
II
Allt frá 18. öld hefur verið litið svo á, að sko væri stýfður boðháttur af
skoða, notað sem upphrópun. Þetta er vísast einsdæmi í íslenzku.1 En
slíkir óreglulegir, stýfðir boðhættir (stundum er talað um apókópu eða
allegróform) eru til í ýmsum málum, einmitt af sögnum sem merkja ‘sjá,
horfa, skoða’, og eru þá oft kallaðir upphrópanir.
Allþekkt dæmi er gotn. sai af saihvan ‘sjá’. Schulze (1924, sjá 1933:
101) bar saman gotn. sai og ísl. sko, og hann nefndi til hliðstæður:
Svissn. lue, sbr. þý. lugen ‘horfa, skoða’, lettn. rau af raudzit ‘sjá, horfa’,
re af redzét ‘sjá’, véi af viedét ‘sjá’, serbókr. gle af gledati ‘horfa, skoða’,
tékkn. lxle af hledéti ‘horfa’. Lewy (1927, sjá 1961:450-451 og 1958:
105) leiddi mordv. va af vanoms ‘horfa, skoða’, og bar það saman við
finnsku kas (einnig ka, kah) af katsoa ‘horfa, skoða’, ungv. ni af néz
‘horfa, skoða’, ensku lo (nú úrelt), sbr. miðensku loken, ensku look, og
hann benti einnig á gotn. sai og lettn. rau, re, sbr. hér að ofan. Við
þetta má enn bæta fær. sí af síggja ‘sjá’, lith. véi af veizdeti ‘sjá, skoða,
horfa’ (Fraenkel 1965:1212), og samísku gœ af gœc'cát ‘horfa, skoða’
(Toivonen 1955:167).
Það fær vel staðizt að sko sé stýfður boðháttur af skoða: (a) Merk-
ingin er oftast ‘sjáðu, taktu eftir, líttu á’. (b) Sko stýrir falli, rétt eins og
áhrifssögn. (c) Myndunin er alþekkt, eins og dæmi úr öðrum málum
sýna.
En það er rétt að líta á að merkingin er stundum ‘reyndar, aldeilis,
sannarlega, svei mér þá’. í orðabók Sigfúsar Blöndals er nefnd ein er-
lend hliðstæða við sko, þý. halt. En íslendingar sem tala dönsku og
Danir sem tala íslenzku velta stundum fyrir sér sko og dönsku sgu. Þess
hefur þá stundum verið getið til að sko sé komið af sgu (sbr. Halldór
Laxness 1977:126), en það kemur ekki alveg heim og saman hljóðlega.
Það liggur reyndar nærri fyrir dönskumælandi íslending að gera ráð
fyrir að sgu sé boðháttur af skue. A sgu og sku er þó framburðarmun-
ur, [sgu] og [sgu7] (Dahlerup 1939:1157; 1940:1084), en það heyra ís-
lendingar ekki.
1 Það minnir þó á, að í sambandinu hann (hún, það) kvað vera er oft sagt kva,
kve, kvu, ku (Sigfús Blöndal 1920-1924:459). Það eru til stýfðar myndir sagna
sömu eða svipaðrar merkingar í öðrum málum, en þá í merkingunni ‘segir, sagði’,
t. d. enska co, quo fyrir quoth (nú úrelt) (Jespersen 1950:267; Ikola 1973). Og
reyndar má minna á hva, kva [xwa:, kva:] ‘hvað’, t. d. þegar einhver heyrir ekki,
og einnig þwal, kva'7] ‘hvað’, í undrunartón.