Íslenskt mál og almenn málfræði - 13.07.1981, Síða 141
Um nafnhátt
135
Meginreglan er sú, að nafnhætti fylgir nafnháttarmerki. Svo er oftast,
er nafnháttur samsvarar nafnorði,3 er nafnháttur stendur í orðasam-
böndum, er tákna tilgang,4 og loks í sérstökum orðatiltækjum.5 Er nafn-
háttur samsvarar nafnorði, stendur hann sem frumlag, andlag, hluti
forsetningarliðar, viðurlag eða í samanburðarlið.6 í ofangreindum til-
vikum er nafnháttarmerki oftast notað með nafnhætti, en þó alloft fellt
brott, er nafnháttur stendur sem andlag með ákveðnum sögnum,7 og
einnig í nokkrum öðrum tilvikum. Viðfangsefni þessarar greinar er að
gera nokkra grein fyrir þeim tilvikum, er nafnháttarmerki er fellt brott,
einkum þó þeim tilvikum, þar sem vafi kann að leika á, hvort fella eigi
það brott eða ekki.
1.1. í kafla 1.0 var minnst á helstu reglur, er gilda um notkun nafn-
háttar með eða án nafnháttarmerkis. Gert verður ráð fyrir, að þessar
reglur séu í meginatriðum Ijósar og því ekki hirt um að tína til einstök
dæmi um hvert atriði, heldur vísað til handbóka um slíkt. Ekki verður
þó hjá því komist að gera nokkrum þessara atriða nánari skil.
1.1.1. Standi nafnháttur sem frumlag er nánast ófrávíkjanlega notað
nafnháttarmerki. Undantekningar frá þessari reglu eru fáar og óreglu-
legar, þ. e. bundnar við einstök dæmi.
(1) (Að) hika er sama og tapa
(2) En (að) hugsa sér alla þá óhamingju . . .
í dæmum (l)-(2) er nafnháttarmerki haft innan sviga, þótt öllu eðli-
legra sé að nota það. Hins vegar er ekki óalgengt að fella nafnháttar-
merki brott í hliðstæðum dæmum, einkum í talmáli, þar sem gera má
ráð fyrir, að hraður og/eða óskýr framburður valdi brottfallinu. Dæmi
(2) er að því leyti ólíkt dæmi (1), að líta má svo á, að setningin sé lið-
felld og nafnhátturinn standi þá öllu heldur sem viðurlag (3):
(3) En það er hræðilegt að hugsa sér . . .
3 Sbr. Smári § 96.
4 Dæmi um tilgangsmerkingu nafnháttar: Hann er fús (til (þess)) að fara', Þær
fóru út að skoða garðinn. Sjá enn fremur Stef. Ein., bls. 160(3).
5 Sem dæmi um slík orðatiltæki má nefna: Vegurinn var auður héðan að sjá;
Allt var kyrrt að kalla; Satt best að segja ...; Eftir á að hyggja.
6 Að lesa er skemmtilegt (frumlag); Hún skipaði mér að koma (andlag); Hann
hlakkar til að koma (forsetningarliður); Hann óskar þess að fá hjálp (viðurlag); Að
hika er sama og (að) tapa (samanb. liður).
7 Sjá 1.1.2 hér á eftir.