Íslenskt mál og almenn málfræði - 13.07.1981, Page 171

165
Um merkingu viðtengingarháttar
áðan var stungið upp á því að frumlag aðalsetningarinnar gæti sett strik
í háttarmiðun setningarinnar sem heild, það gæti orðið eins konar annar
talandi. Einfalt dæmi um þetta er 36:
(36) Ég sagði að Stína væri asni
Heldur flóknara dæmi er að finna í 37 a og b
(37) a. Ég gerði mér ljóst að Stína hafði logið
b. Ég gerði mér ljóst að Stína hefði logið
Hér virðist leyfilegt að gera sams konar greinarmun og gerður er í 27 a
og b, þ. e. framsöguháttur og viðtengingarháttur geta báðir gengið og
einhver merkingarmunur virðist fylgja. Samkvæmt greiningunni sem sett
var fram hér að ofan yrði að gera ráð fyrir að ólík baklæg form væru:
(38) a. Talandi: [sÉg gerði mér ljóst [sMaría
hafði logið s] s]
b. Talandi: [sÉg gerði mér ljóst Frumlag (ég þá)\ [s„María
hefur logið“ s] s]
Þótt þetta kunni að líta svolítið sérkennilega út við fyrstu sýn, virðist
þetta vera ósköp eðlilegt í framhaldi af því sem að ofan segir. Það sem
gerist þegar 1. persónu fomafnið er notað er það að upp kemur eilítill
geðklofi, því jafnframt því að vera sögumaðurinn er talandinn nú orðin
„persóna í sögunni“ og kerfið býður upp á það að sjónarhomum beggja
sé lýst, og það er gert. í b-setningunni er sjónarmiði talandans sem sögu-
persónu gefinn meiri gaumur en í a-setningunni. Þetta er að vísu afskap-
lega fíngerður munur, og ég á erfitt með að benda á umhverfi þar sem
önnur setningin getur gengið en hin ekki, en kerfið virðist bjóða upp á
þennan greinarmun, þótt notin fyrir hann séu takmörkuð. í setningu 36
er með sama hætti og í öðram tilvikum skylda að hafa viðtengingarhátt
með segja. Þ. e. a. s. það hefur ekki áhrif á háttarmiðunina að fmmlagið
er 1. persóna. Setningin getur eftir sem áður verið frásögn af fullyrðingu
sem einhver (í þessu tilviki talandinn sjálfur) gerir eða hefur gert. (Ég
sleppi því hér, þótt e. t. v. dragi það úr gildi þessarar athugunar, að
fjalla um „performatíva“ notkun setninga eins og: Ég segi að þetta sé
satt! þar sem talandinn leggur tilfinningu sína í það að koma fram til-
tekinni skoðun. Þetta er einungis hægt ef setningin er í nútíð.)
Annar hlutur athyglisverður í þessu sambandi er samband tíðarinnar
við háttanotkunina. Setningar 37 a og b em báðar í þátíð, en athugum
hvað gerist ef við breytum þeim yfir í nútíð: