Sagnir - 01.04.1989, Page 33

.Einhver smitvaldur eða pestarbrunnur...
Galdraslafur til að lála bita. Hugarrós, galdrastafur til styrktar ástum.
stóð fyrir galdraofsóknum eins og
erlendis, þó svo að þáttur umræddra
presta sé stór.
Það er ekki hægt að vera ósam-
mála fullyrðingum um ábyrgð sr.
Jóns, sr. Páls og Þorleifs Kortssonar
á íslensku galdrafári. En það er hægt
að vera bæði sammála og ósammála,
án þess að úr verði þversögn. Títt-
nefndar tilvitnanir eru m.a. teknar úr
skrifum fræðimanna um einstaka
menn og halda þeir þá gjarnan fram
hlut þess sem þeir skrifa um. T.d.
kemur fram samúð Sigurðar Nordal
með sr. Jóni, að Jón hafi verið veill
á geðsmunum og að hann verði að
skoða út frá hans samtíma. Sigurður
telur Þorleif Kortsson bera ábyrgð á
galdrafárinu, fyrst og fremst.25 Flest-
ir eru sammála um að sr. Jón hafi
verið veill á geðsmunum, þó þeir
orði það ekki alltaf jafn kurteislega
og Sigurður Nordal. Vissulega verður
að líta á sr. Jón út frá hans samtíð,
en menn áttu engu að síður val-
kosti. Flestir trúðu e.t.v. á galdra, en
menn trúðu misjafnlega sterkt á
vald djöfulsins.
Sigfús H. Andrésson reynir í skrif-
um sínum að milda málstað Þor-
•eifs Kortssonar,26 þó ekki sé hægt
að kalla skrif hans hlutdræg. Sig-
laugur Brynleifsson finnur Þorleifi
einnig ýmislegt til afsökunar, bæði
andlegt og líkamlegt: „Áhugi Þor-
•eifs á galdraofsóknum gæti vottað
ofstæki hins innhverfa manns ...
Heilsuleysi ... hefur aukið á inn-
hverfi hans...“2' Líklegra er þó að
húarskoðanir og afstaða Þorleifs
hafi skipt meira máli en andleg og
h'kamleg bæklun, þó það sé e.t.v.
skýring í sjálfu sér.
En hlutdrægastur í mannlýsingu
er Hannes Þorsteinsson í grein
sinni um Pál í Selárdal. Hann lýsir
kostum sr. Páls fagurlega og er ekki
* vafa um sekt Þorleifs Kortssonar.
Sem skýringu á galdratrú sr. Páls
nefnir hann þekkingu Páls á „austur-
landafræðum, austurlenskri töfralist
(magi)...“28 Ekki teljast þetta gild
rök fyrir öðru en neikvæðri afstöðu
Hannesar til „austurlandafræða".
hess má geta Hannesi til málsbóta
að annarsstaðar gætir meiri víðsýni
1 skrifum hans, t.d. segir hann að
ekki megi „leggja mælikvarða nútíð-
arinnar hvorki á sjera Pál nje sam-
tíðarmenn hans.“29 Vafalaust var sr.
Páll mannkostamaður. Hannvarvel
menntaður og fékk varla að njóta
sín vestur í afdölum og einangrun-
in, ásamt þeim galdramálum sem á
undan voru gengin, ýttu líklega und-
ir ótta hans og konu hans. En ekki
er hægt að skrifa galdrafár í Selárdal
eingöngu á reikning Þorleifs Korts-
sonar. Það er ótrúlegt að sr. Páll
sem var miklu lærðari en Þorleifur
Kortsson hafi látið þann síðarnefnda
stjórna gerðum sínum.
Enginn er eyland
Afstaða áðurnefndra höfunda er
mjög mismunandi, hún ræðst m.a.
af því hvenær þeir skrifa og hvort
þeir eru að skrifa persónusögu.
Sumir þeir sem skrifa persónusögu
hafa tilhneigingu til að fegra hlut
þess sem þeir fjalla um. Sigurður
Nordal hefur rétt fyrir sér um að líta
verður á samtíma manna, en þó
ekki einungis til að skilja sr. Jón
Magnússon, heldur einnig aðra þá
er við sögu koma. Eigi að dæma þá
menn sem þátt áttu í galdraofsókn-
um út frá okkar eigin samtíma þá
verða þeir vissulega hálfgerð
skrímsli, a.m.k. Þorleifur Kortsson,
en sr. Jón geðveikur og Páll ruglað-
ur og taugaveiklaður. En það er ein-
földun að varpa ábyrgð galdramál-
anna á nokkra einstaklinga án þess
að íhuga þátt heildarinnar. Líta
verður á málið í víðara samhengi, ut
frá samtíma þeirra sem fjallað er
um, tíðaranda, lögum og reglum,
hugmyndum og trú. Þrír menn
standa ekki einir með hugmyndir
sínar í þjóðfélaginu, þeir eru hluti af
heild. Galdratrúin var til staðar og
hefðu aðeins þessir einstöku menn
trúað á galdra þá hefði ekkert gerst,
enginn tekið mark á þeim. Almenn-
ingur trúði á galdra, lærðu mennirn-
ir trúðu á galdra og þeir sem ákærð-
ir voru fyrir galdra trúðu einnig á þá
og játuðu sig yfirleitt seka. Þrír
menn fundu ekki einhliða upp sakar-
giftir og lög til að dæma eftir. Þeir
höfðu bæði lög og fordæmi, sem
aðrir menn höfðu skapað. Leikregl-
ur og hugmyndafræði voru til
staðar.
Þeir ágætu fræðimenn sem hér
voru nefndir hafa rétt fyrir sér, að
mestu leyti, þáttur Þorleifs Korts-
sonar, sr. Páls í Selárdal og sr. Jóns
Magnússonar í íslensku galdrafári
var óumdeilanlega stór. En þó það
sé út af fyrir sig í lagi að líta á sög-
una út frá persónusögulegu sjónar-
miði og skýra atburði út frá sálarlífi
einstaklinga, er það bara ekki nóg,
jafnvel þó að við göngum út frá því
að einstakir menn áorki meiru en
aðrir. En enginn er eyland.
SAGNIR 31