Sagnir - 01.04.1989, Qupperneq 57

Lútherskur rétttrúnaður og lögmál hallæranna
Sá, sem höppin hlýtur,
hefur ei á sér vítur,
ef hann óttast guð,
ei um ofsæld hirðir,
æ fyrir metnað girðir
og ei festir önd við auð.83
Lykil að skilningi á þeim viðhorfum
sem hér er iýst er ekki aðeins að
finna í ytri aðstæðum, heldur einnig
í verðmætamati fólks sem taldi
stöðugleika mikilvægari en framfar-
ir, einlæga trú mikilvægari en skyn-
semi og eilíft líf mikilvægara en
jarðvistina.
Hugarfarsbylting
19. aldar
Ekki fer á milli mála að með frá-
hvarfi íslendinga frá lútherskum rétt-
trúnaði átti sér stað gagnger hugar-
farsbreyting, engu síður róttæk en
kristnitaka eða siðbreyting. En þar
sem enginn stóratburður markar
þáttaskil er erfitt bæði að tímasetja
nákvæmlega þessa byltingu hugar-
farsins og að útskýra hvernig hún
átti sér stað. Þó hvorugt verði reynt
hér vil ég að lokum benda á nokkrar
heimildir frá mismunandi tímum
sem gefa ákveðna vísbendingu um
hvernig nálgast má svör við þeim
spurningum.
A síðasta áratug 18. aldar telur
Sveinn Pálsson íslendinga vera lof-
samlega guðhrædda en getur þess
að við suðurströndina „þar sem
naenn eru orðnir svo siðfágaðir af að
kynnast útlendingum"84 sé orðið
sjaldgæft að fólk taki ofan og biðji
ferðabæn.
Hver veit nema háðsglósur nokk-
urra menntamanna, sem komnir
eru frá Kaupmannahafnarhá-
skóla, yfir þessum sið eigi þátt
að almúgamaðurinn þorir eigi
að kannast við guð sinn í návist
þeirra.85
Flest bendir til að áróðursaðferðum
upplýsingarmanna sé hér rétt lýst;
háðið var bitrasta vopn þeirra gegn
þeirri blekkingu sem þeir töldu að
almenningur lifði í. Áður er getið
um hræðsluviðbrögð fólks við
komu Hendersons, en hann telur
áróðurinn gegn rétttrúnaði hafa lít-
inn árangur borið árið 1815, þó
sumir séu farnir að veikjast í
trúnni.86
Árið 1822 kom út ný húslestrabók
í anda skynsemisstefnunnar en hún
varð ekki vinsæl. „Varð treg salan á
Árnapostillu, en ærin eftirspurn eftir
Vídalínspostillu, er nú var að fullu
uppseld."87 En Vídalínspostilla kom
enn út þrátt fyrir andstöðu yfirvalda;
síðast var hún prentuð í Kaupmanna-
höfn árið 1838 og seld háu verði.
Enn bendir ekkert til þess að rétt-
trúnaðurinn hafi látið verulega und-
an síga, og tíu árum síðar telur
danski læknirinn P.A. Schleisner að
ef marka megi kirkjusókn og bæna-
hald þá séu íslendingar mjög trú-
aðir.88
Árið 1848 virðist kristnihald á ís-
landi lítið breytt frá því sem verið
hafði um aldir, en 30 árum síðarvar
breytingin gengin um garð. Þá settu
forráðamenn Lútherska kirkjufélags-
ins í Winnipeg sér það markmið að
„„stuðla að andlegri vakningu í
þjóðkirkju móðurlandsins"".89
Þeir bentu á, að svo virtist sem
þjóðin væri að snúa baki við kristin-
dóminum og kæmi sú tilhneiging
fram í mjög lélegri kirkjusókn og
afrækslu sakramentanna.90
Fleiri heimildir benda til þess að á
árabilinu 1850-1880 eigi umbylting
hugarfarsins sér stað, en hér er ekki
ráðrúm til að leiða getum að því
hvers vegna einmitt þetta tímabil
skiptir sköpum.
Bernskuminningar Kristjáns Á.
Benediktssonar frá Kelduhverfi í
Þingeyjarsýslu gefa okkur hinsvegar
innsýn í með hvaða hætti viðhorfin
breyttust. Á árunum fyrir og um
1870 „var fólk yfirleitt trúardauft á
kirkju og klerka"91 en trúarvaninn
var svo rótgróinn að „maður komst
ekki þverfótar dag eða nótt fyrir
bænum og signingum, fyrir utan
alla húslestra."92 Kristján taldi þó
sveitunga sína ganga í fararbroddi
„fram úr trúarbragðaþokunni"93 og
hafði enga samúð með þeim sem
enn aðhylltust lútherska rétttrúnað-
inn og veittu viðnám:
En eftir því sem sumar og sól óx á
skilningshveli Keldhverfinga, eftir
því urðu nærsveitirnar smeykari
um sína sálarvelferð, óttuðust sér
bjartsýnni menn og hrópuðu:
Trúleysingjar! Heiðingjar!94
Höfundur leiðir saman andstæður
bjartsýni og svartsýni, skilnings og
blekkingar, og er það í samræmi við
skoðanir þeirra nútímamanna sem
telja öll lögmál hins vélgenga heims
skýranleg með aðferðum vísinda en
hafna hugtökum á borð við erfða-
synd og náð.
En til er þjóðsaga sem lýsir sjónar-
miði hinna sem finnst að mikil-
væg verðmæti fari forgörðum þegar
trúin er löguð að lögmálum skyn-
seminnar. Þar segir frá konu einni
fátækri í andanum sem ekkert kunni
af guðs orði nema faðirvor. En í ell-
inni gerðist hún svo bænheit að
þegar hún fór með faðirvorið þótti
mönnum sem þeir sæju ljós loga
yfir rúmi hennar. Þetta þótti svo
merkilegt að tekið var til við að
kenna gömlu konunni ýmislegt um
guðfræðileg efni. Hún tók því öllu
vel og hélt áfram að tilbiðja guð
sinn með sama hætti og áður. En
ljósið sáu menn aldrei eftir það.
SAGNIR 55