Sagnir - 01.06.2005, Side 57

Forlög þfn hafa verið mér mikið umhugsunarefni!
en synir hjúa. Þetta er athyglisvert og áhugavert væri að vita hverju
þetta sætir, hvort einhver kynbundinn hugarfarsmunur hvað varðar
ástamál og bameignir hafi ríkt meðal þessara tveggja hópa eða hvort
hér sé um tilviljun eina að ræða.
HVER VEGUR AÐ HEIMAN ER VEGURINN HEIM
Eitt helsta einkenni íslenska bændasamfélagsins áður fyrr var
afskaplega hátt hlutfall leiguliða. Hér ríkti því eiginlega andhverfa
átthagafjötranna sem plöguðu bændur í Evrópu ffam eftir öldum og
tíðir flutningar vora alvanalegir. Landffæðilegur hreyfanleiki var mikill
innan landshluta og á tímbilinu 1816- 1880 var ekki óalgengt að
rúmlega 40% sóknarbama væru fædd utan sóknarinnar."v Fjölgun
heiðarbýla á Austurlandi og þurrabúða á Suðumesjum upp úr miðri 19.
öldinni em viðbrögð við aukinni fólksfjölgun. Sú þróun leysti þó aðeins
hluta vandans og árið 1880 vom heimilin í'rðin fjölmennari og
vinnuhjú hlutfallslega fleiri en nokkum tímann fyrr.xx,i Af
Oddasóknarhópnum flutti stór hluti, eða alls 46 einstaklingar, út úr
sýslunni og snem aðeins tíu þeirra til baka. Flutningamir vom
væntanlega viðbrögð við þeirri fólksfjöldaþróun sem lýst er hér að
framan og hefur leitin að betra lífi eflaust verið aðalhvatinn til
flutninganna því óhætt er að fullyrða að ef þessir einstaklingar hefðu
fyrirhafnarlaust getað stofnað til heimilis í sinni heimabyggð þá hefði
stór hluti þeirra sjálfsagt kosið að vera kyrr þar, meðal ættingja og vina.
I
Frjósemistíðni þeirra sem fluttu úr Oddasókn jókst við
sjávarsíðuna.
Þriðjungur hinna brottfluttu einstaklinga vom böm foreldra fæddra
utan Rangárvallasýslu en þegar sá hluti foreldra sem er aðfluttur er
skoðaður kemur þar að auki í ljós að meirihluti þeirra eignaðist böm
sem fluttust út úr Rangárvallasýslu þegar fullorðinsámm var náð.xxvii
Töluvert samræmi ríkir milli uppranastaða foreldranna og áfangastaða
brottfluttra bama en á meðan forinni er ekki endilega haldið í
heimasveit foreldranna er áfangastaðurinn oft sama eða nálæg sveit.
Það að eiga aðflutt foreldri hefur þannig greinilega verið hvati til
flutninga. Áhrifa frá systkinum gætir einnig hvað áfangastaði varðar en
tæpur helmingur brottfluttra á eitt eða fleiri systkini meðal hinna
brottfluttu. Innan átta af níu systkinahópum sem finnast meðal
brottfluttra er einmitt mjög sterk tilhneiging til að flytjast á sömu
staðina og er það vart tilviljun. Mægðir virðast ennfremur hafa spilað
stórt hlutverk en af brottfluttum einstaklingum nær tæpur helmingur
þeim áfanga að giftast og á meirihluti þeirra maka sem fæddan utan
Rangárvallasýslu og flyst meirihluti þeirra til fæðingarsýslu maka.
Gísli Ágúst Gunnlaugsson segir um aðflutta til Hafnarfjarðar á ámnum
1880-1930, að það sé greinileg tilhneiging meðal fólks til að setjast að
þar sem það þekkir einhvem fyrir eða þar sem það á ættingja.xxviii Ekki
er annað að sjá en að brottfluttir úr Oddasókn staðfesti þessa
athugasemd Gísla.
Um þriðjungur þeirra sem fluttist í burt komst í bændastétt og flutti
sá hluti aðallega til Ámessýslu. Meirihluti brottfluttra hélt hinsvegar til
Gullbringu- eða Kjósarsýslu og er skilgreindur sem annað hvort hjú eða
húsfólk í manntölum. Möguleikar fólks i þeirri stöðu til að stofna til
fjölskyldu vom einmitt meiri við sjávarsíðuna en til sveita og er bæði
giftingartíðni og fijósemistíðni þessa hluta Oddasóknarhópsins nokkuð
há.
Með tilliti til þess að því fólki sem flyst burt virðist yfirhöfuð hafa
vegnað ágætlega, liggur beint við að spyija hverjir það hafi þá verið
sem snem aftur heim. Þegar upplýsingar um brottflutta em skoðaðar er
sláandi að enginn þeirra sem giftist maka fæddum utan
Rangárvallasýslu flutti aftur heim. Bendir þetta, ásamt þeirri staðreynd
að ffamtíðarheimilið var jafnan fæðingarsýsla maka, til þess að
tengslanet það sem fólk fékk aðgang að í gegnum maka hljóti að hafa
skipt miku máli.
ÆVILENGD
Við höfum séð hvemig samspil fæðingarstéttar og kyns ákvarðar
lífslíkur við fæðingu og reyndust efhahagsleg áhrif, þ.e.a.s. fátækt eða
velsæld foreldra, óvemleg þegar horft var á hópinn sem heild. Áhrif
þessara þátta vom hins vegar mikil þegar kynin vom skoðuð sitt í hvom
lagi. Er þvi við hæfi að binda endahnútinn á umfjöllunina um örlög
þessara 247 sálna sem við sáum fæðast hér nokkmm blaðsíðum ffamar
með því að tæpa á því hvaða áhrif stétt og kyn höfðu á lífslíkur þeirra
á fullorðinsáram.
Einstaklingar í Oddasóknarhópnum fognuðu fimmtán ára afmæli
sínu á ámnum 1845 til 1850. Jafnaldrar þeirra gátu á landsvísu búist við
því að eiga í kringum 40 ár eftir ólifuð, karlmennimir tæplega,
konumar ríflega."" Þegar litið er á ævilengd þeirra einstaklinga sem ná
fimmtán ára aldri sker Oddasóknarhópurinn sig í heildina lítt ffá öðmm
ungum íslendingum um miðja 19. öldina. Hver einstaklingur gat að
meðaltali átt von á því að lifa í um 41 ár til viðbótar. Kynbundinn
munur var líkt og á landsvísu lítill, piltamir áttu að meðaltali 39 ár
framundan en stúlkumar 43.
Ef bæði kynin eru talin saman lifði fólk
sem komst í bændastétt lengur en þeir
sem ekki komust í bændastétt. Náði
fyrrnefndi hópurinn að meðaltali að
verða að minnsta kosti sextugur á
meðan aðeins kvenkynshluti seinni
hópsins gat vænst þess að fagna
fimmtugsafmæli sínu.
Þegar ævilengd er skoðuð eftir því hvaða stefiiu líf fólks tók er
greinilegt að mismunandi samfélagsstaða, og þar með lífsgæði, hafði
áhrif á það hversu lengi fólk gat vænst þess að lifa. Ef bæði kynin era
talin saman lifði fólk sem komst í bændastétt lengur en þeir sem ekki
komust í bændastétt. Náði fyrmefhdi hópurinn að meðaltali að verða að
minnsta kosti sextugur á meðan aðeins kvenkynshluti seinni hópsins
gat vænst þess að fagna fimmtugsafmæli sínu. Lífslíkur karlanna vom
bestar meðal þeirra sem urðu bændur ungir en lakastar meðal þeirra
sem aldrei komust í bændastétt. Hvað síðamefnda hópinn varðar er
enginn munur á lífslíkum einstaklinga eftir því hvort þeir vom fæddir í
bænda- eða hjúastétt. Þetta skýrir að sjálfsögðu að hluta til hvers vegna
bændum innan Oddasóknarhópsins fjölgar á meðan vinnumönnum
fækkar eftir því sem líður á athugunartímabilið.
Hvað konur varðar virðast bameignir hafa verið stærsti
áhrifaþátturinn þar sem þær konur sem eignuðust fæst böm lifðu að
jafnaði lengst á meðan þær sem flest böm eignuðust lifðu skemmst.
Öfugt við karlmennina virðist ævi bændakvenna því lengjast eftir því
sem þær komust seinna í bændastétt og af Oddasóknarhópnum urðu
þær konur sem fundust ekki í bændastétt fyrr en árið 1880 (og þá
væntanlega komnar úr bameign) langelstar, eða 81 árs að meðaltali. í
samræmi við þetta var sá hluti vinnukvennanna sem var líklegri til að
eignast böm, og jafnvel giftast (það er að segja konur fæddar í
bændastétt), sömuleiðis mun skammlífari en þær vinnukonur sem
aldrei giftust, eignuðust engin böm og vom einstæðingar alla ævi.
Þessar niðurstöður koma ekki á óvart þegar litið er til frumstæðrar
heilbrigðisþjónustu þessa tíma og þeirrar staðreyndar að formæður
okkar urðu margfalt oftar þungaðar en nútímakonur. Forvitnilegt væri
Sagnir2005 55