Sagnir - 01.06.2005, Side 93

Sagna-þing 2005
Það er augljóst að sá sagnfræðingur sem situr hjá og er afskiptalaus
og óvirkur er ekki að sinna neinni rannsókn. Vildi hann vinna að
rannsókn yrði hann að rísa upp úr hægindastólnum og sýna virkni sína
með því að heíja afskipti af heimildum sem nauðsynlegar væru þeirri
sagnfræðirannsókn sem hann kysi að stunda. Það er því óþarft að ræða
þennan hluta hugtakskýringarinnar frekar.
En hvað með áð vera afstöðulaus og óháður? Eru þær leiðir færar?
Að mínum dómi eru þær það ekki. Um leið og sagnfræðingur velur
sér rannsóknarefni er hann búin að taka þá afstöðu að rannsaka það efni
en ekki eitthvað annað. Þar með er hann búinn að marka sér ákveðna
braut. Taka afstöðu.
Önnur afstaða birtist svo í vali á heimildum. Sagnfræðingurinn
verður að vega og meta hvaða heimildir eigi við verkefnið og taka
rökstudda afstöðu til þess hverjar hann notar og hverjar ekki. Þegar því
er lokið kemur að notkun heimildanna og túlkunar á þeim. Óþarft er að
orðlengja að á þeirri vegferð eru margir staðir þar sem þörf er að staldra
við og taka afstöðu. Frágangur og framsetning rannsóknar og síðast en
ekki síst niðurstöður hennar krefja sagnfræðinginn svo sannarlega um
að taka afstöðu.
Af þessu leiðir að útilokað er að vera óháður. Eldri þekking og
skoðanir sagnfræðingsins, mótaðar af samfélagi hans og umhverfi, hafa
innprentað honum viðhorf og mótað hugsun hans. Það er manninum
eðlislægt að velja og hafna. Hallast ffekar að einni skoðun en annarri
eða einni hugmynd fremur en annarri. Þó þær ákvarðanir sem
sagnfræðingurinn þarf að taka varðandi vinnu sína séu teknar af honum
sjálfum, og honum einum, verða þær að byggja á afstöðu. Afstöðu sem
hlýtur jafnan að mótast af utanaðkomandi viðhorfum og hugmyndum
sem sagnfræðingurinn hefur tileinkað sér og gert að sínum.
Einhver kynni nú að spyija: Hvað með útgáfu heimilda? Er hún
ekki fremur hlutlaus iðja?
Svar mitt við þeirri spumingu er einfalt: Nei, það er hún ekki.
Til að byrja með þarf að taka ákveða hvaða heimild á að gefa út.
Þar með er brautin mörkuð og hlutleysið fokið út um gluggann. Við
útgáfu heimilda er einnig nær undantekningalaust skeytt inngangi, sem
jafnan inniheldur útskýringar þess sem sér um útgáfuna á efni þeirrar
heimildar sem verið er að gefa út. Með slíkum útskýringum er verið að
liðsinna, en jafnframt hafa áhrif á lesendur. Afstaða þess sem sér um
útgáfuna kemur þar fram, t.d. rökin fyrir þvi að ástæða var talin til að
gefa heimildina út og hvað í henni í skipti mestu máli.
HLUTLÆGNI
Hugtakinu hlutlægni er oft að ósekju ruglað saman við hugtakið
hlutleysi.
í hlutlægni felst að dæma, t.d. hugmyndir eða atburði, „ótruflaður
af tilfinningum eða persónulegum löngunum Hlutlægni er stillt upp
sem andstöðu við huglægni „sem tekur meira mið af eigin hugmyndum
og kenndum en ytri veruleika
Hlutlægnin gengst við lífsskoðunum og tilfinningum
fræðimannsins og mögulegri afstöðu hans til þess efnis sem hann er að
fást við. En krefst þess jafhframt að hann reyni að halda aftur af
skoðunum sínum og tilfínningum. Umdeilt er hvort þetta sé mögulegt.
Ég efast um að nokkur sem leitast við að skrifa í anda hlutlægni
neiti að horfast í augu við að persónuleg afstaða hans komi fram, með
einhveijum hætti, í því verki sem verið er að vinna. Hlutlægninni er því
stillt upp sem skorðum, ætluðum til að stemma stigu við of mikilli
blöndun persónu sagnfræðingsins við rannsóknarefnið.
En hversu hlutlægir og óvilhallir sem sagnfræðingar vilja vera
neyðast þeir til að taka afstöðu á ýmsum stigum rannsóknar sinnar.
Þetta á t.d. við um val á heimildum, efnistök og framsetningu.
Sagnffæðingurinn þarf að velja um hvað er fjallað og hveiju er sleppt.
Hvar skuli draga mörk, á hvað skuli leggja áherslu og hvað ekki.
Sagnfræðingsins er því valdið um hvað það er sem telst markvert.
Hlutlægnin verður því sjaldnast meira en viðleitni eða viðmið.
Það er aðeins innan ákveðinna marka sem von virðist til að viðhafa
hlutlægni í sagnffæði. Helsti valkostur sagnffæðingsins er að sýna
hlutlægni með því að taka ekki augljósa afstöðu til málefna eða atburða
heldur reyna að draga ffam ýmis sjónarhom. Reyna sumsé að búa
textann þannig úr garði að það sé lesandans að taka afstöðu. Honum sé
ekki beint eða stýrt.
En jafnvel á þennan hátt er hlutlægnin vandmeðfarin og meira í
formi viðleitni en reyndar. Sé þessi leið hins vegar farin er algjör
nauðsyn að vísað sé vandlega til heimilda til að lesandanum sé gert
mögulegt að komast undir yfirborð frásagnar sagnffæðingsins.
Allur vafí á uppmna efnisatriða i sagnfræðitexta er sérlega
bagalegur þegar skrifað er undir merki hlutlægni. Því í skjóli hennar
geta, meðvitað eða ómeðvitað, slæðst inn meiningar og áherslur
sagnfræðingsins í dulargervi vitnisburðar heimilda.
Önnur hætta er sú að hlutlægniskrafan ali af sér sagnfræðiverk sem
em daufleg málamiðlun á því sem um er fjallað og skilji lesandann eftir
litlu nær.
I skjóli takmarkaðra upplýsinga um aðferðir og heimildanotkun
getur meint hlutlægni falið dulda afstöðu sagnffæðingsins. Þetta getur
hann t.d. gert með því að mismuna heimildum án þess að útskýra hvers
vegna. Koma þannig vitnisburði heimildar, sem sagnfræðingnum er
þóknanleg, skör hærra en annarri heimild sem e.t.v. geymir gagnstæðan
vitnisburð. Eða sniðganga jafnvel þá heimild útskýringalaust.
MEÐVITUÐ AFSTAÐA
Þriðja aðferðin sem ég kýs að gera að umtalsefni hér er það sem
kalla má „meðvituð afstaða". Með því er átt við að sagnffæðingurinn
gangist opinberlega við fyrirffam áunnum skoðunum sínum, tengdum
því efiii sem hann tekst á við, og því að þær móti efnistök hans og
aðferðir. Hann gangi að verki meðvitaður um þetta. Greini síðan
lesendum sínum skilmerkilega frá afstöðu sinni í inngangi og komi
þannig hreint ffam.
Hér er vert að búa til einfalt dæmi:
Hugsum okkur sagnffæðing sem er að fara að rannsaka sögu
stjómmálaflokks. Sjálfur hefúr sagnffæðingurinn starfað innan þessa
stjómmálaflokks eða verið stuðningsmaður hans til margra ára og
jafnan ljáð honum atkvæði sitt. Með því að geta þessa í inngangi er
lesandum ljós viss afstaða sagnfræðingsins auk þess sem þama er líkast
til einnig komin skýringin á vali hans á rannsóknarefni. Efnið snertir
sagnffæðinginn beint og vekur áhuga hans. Hann er tengdur því
sterkum böndum.
Ekki er svo að skilja að hér sé gert ráð fyrir því að hinn ímyndaði
sagnfræðingur misnoti aðstöðu sína og verði hlutdrægur í umfjöllun
sinni. Fræðileg vinnubrögð má viðhafa þó að ákveðnar skoðanir búi að
baki. Opinská afstaða veitir jafnvel enn virkara aðhald til að fylgja
fræðilegum vinnubrögðum en ella. Greinargóð lýsing á verklagi og
góðar heimildavísanir væm einnig líklegar til að draga úr ótta um
mismunun.
Augljós tengsl sagnffæðingsins við efnið geta varpað skýrara ljósi
á verk hans. Eða öllu heldur: Að þegja yfir þessháttar upplýsingum er
villandi.
En er meðvituð afstaða kannski ekkert annað en fegmnaryrði yfir
hlutdrægni?'1 Mismunun þess „sem dregur ffam hlut einhvers á kostnað
annars ...“? Einhvers sem vill hjúpa eigin hugrenningar ffæðilegum
hulinshjálmi?
Þessi hætta hlýtur alltaf að vera fyrir hendi. Sagnffæðingur sem
fyrirfram hefur sterkar skoðanir á viðfangsefni sínu hlýtur að þurfa að
gæta þess sérstaklega að leiðast ekki út í að verða einstrengingslegur
eða hlutdrægur.
Gagnsæi í vinnubrögðum er því nauðsynlegt, sem og heiðarleiki.
Gildir þá einu hvort sagnffæðingur kýs að taka meðvitaða afstöðu til
verkefnisins eða leitast við að vera hlutlægur. Vandaðar heimildavísanir
og rök fyrir þeirri heimildanotkun sem viðhöfð er verður því
nauðsynleg hvaða aðferð sem er beitt.
NIÐURLAG
Hlutleysi í vísindum og ffæðum er löngu fyrir bí. Var líklega aldrei
til nema sem trú eða von. Að rita hlutlausa sagnffæði er ómögulegt!
Vegir hlutlægni og meðvitaðrar afstöðu em opnir með varanlegum
takmörkunum. Þær leiðir em báðar torfærar, alsettar blindhæðum og
holum sem geta borið sagnfræðinginn af þeirri braut sem hann hyggst
ferðast um.
Hvaða aðferð sem sagnffæðingar velja, að vinna eftir, er mikilvægt
að vinnubrögð þeirra og nálganir komi skýrt ffam. Þeir komi því
greinilega á framfæri i inngöngum verka sinna hvemig þau vom unnin.
Með slíkar upplýsingar, studdar vandaðri heimildavinnu, er
lesendunum gert betur kleift að átta sig á hvað býr að baki efnistökum
og áherslum sagnfræðingsins.
Sagnir 2005 91