Sagnir - 01.06.2009, Síða 36

Sagnir, 29. árgangur
góður spegill á trúarhugmyndir íslendinga á tímabilinu.9
Þegar Jón Vídalín vísar til kvenna og karla gerir hann ráð
fyrir að eðlislægur munur sé á körlum og konum. I því
tilliti segir hann:
Guð hefur hlutunum næst víslega hagað. Manninum
hefur hann gefið afl og vitsmuni, konunni fegurð og
blíðlæti, hvörtveggi eiga svo sínar gáfur að brúka að Guði
þóknist. Karlmaðurinn á að brúka styrkleika sinn til
erfiðis en ekki ofstopa, vitsmunina til forsjónar og ekki
hrekkvísi, konan fegurð sína til að þóknast manninum
því það hefur Guð skapað í náttúrunni en eigi til lauslætis
því það hefur djöfullinn innrætt í heiminn, blíðleika sinn
til að ávinna mannsins geðsmuni, en ekki til að svíkja
hann til vondra verka eins og Jessebel.10
Hér birtast hefðbundnar hugmyndir um hlutverk
kynjanna, konan er blíðlynd og á að gera sitt besta til
að þóknast eiginmanni sínum. Jón segir að það geti
komið fyrir að kona sé gáfaðri en eiginmaður sinn og
honum sé ekki til minnkunar að taka við ráðum hennar.
„Það kann og ofi: að henda sig að einn ráðgjafi sé vísari
en hans konungur. Samt er hann þó ekki nema ráðgjafi.
Svo er og ein kona aldrei nema kona hvörsu sem hún er
vel að sér um alla hluti. Hún kemst aldrei hærra en vera
höfuðprýði bónda síns.“n Viðurkennt er að konur geti
verið góðum gáfum gæddar. En sú staðreynd hafði ekki
mikilvægi í sjálfu sér, sama hversu klárar konur voru eða
öðrum kostum gæddar, gátu þær aldrei vonast eftir að
vera metnar til jafns við karlmenn.
Samkvæmt rannsóknum Ingu Huldar Hákonardóttur
var Biblíuna ekki að finna á mörgum heimilum. Bæði
var hún dýr og höfðaði ekki til kvenna, sérstaklega ekki
Gamla testamentið. En margar dæmisögurnar þóttu of
ofbeldisfullar, s.s. sagan af Lot sem lagðist með dætrum
sínum eftir að kona hans breyttist í saltstólpa. Þessir
þættir hafa að öllum líkindum haft áhrif á það hversu
lítið Biblían var notuð við trúariðkun heima við. Aftur
á móti nutu guðræknirit ýmiskonar mikilla vinsælda.
Fremur öðrum guðrækniritum var vitnað í postillu Jóns
Vídalíns sem prentuð var 12 sinnum á árunum 1780-
1838 sem má teljast mjög mikið á mælikvarða þessa
tíma, en Postilluna var að finna á allflestum heimilum.
Passíusdlmar Hallgríms Péturssonar voru sívinsælir frá
útgáfu þeirra árið 1666 og voru gefnir út allt að 50-60
sinnum á áratugunum sem fylgdu.12 Vegna þess að hve
miklum hluta heimilisguðrækni almennings hvíldi
á ýmsum trúarritum, leituðust kirkjunnar þjónar við
að gefa út ný rit í hvert skipti er straumhvörf urðu í
trúarlegum efnum.13 Þó að kirkjunnar þjónar hafi leitast
við að innleiða ný rit, þá komu þau aldrei í stað uppáhalds
postillu Islendinga, þ.e. Vídalínspostillu, sem lesin var
spjaldanna á milli. A síðari hluta aldarinnar urðu nýjar
hugvekjur, postillur og sálmar allra eign. En sú staðreynd
kom þó ekki við þá siði og venjur sem sveitasamfélagið
hvíldi á. Af ofansögðu er hægt að draga þá ályktun að
íslenskt trúarlíf hafi verið fremur einsleitt á 19. öld.
Endurnýjun á lesefni var tiltölulega lítil og ný rit náðu ekki
fylgi lesenda sem vanist höfðu hinum gömlu trúarritum.
í einhæfu trúarsamfélagi Islendinga áttu nýjungar erfitt
uppdráttar. Nýir hugmyndastraumar náðu ekki að festa
rætur í íslensku trúarlífi fyrr en við lok 19. aldar.
í Vídalínspostillu kemur fram skýr hlutverkaskipting á
milli kynjanna. Hjón eiga að vinna saman og styðja hvert
annað þrátt fyrir ólík hlutverk. Gunnar Kristjánsson
túlkar orð Jóns varðandi hjónaband þannig að hann hafi
lagt meiri áherslu á jafna ábyrgð hjóna og samvinnu en
spurninguna um hver hefði vald yfir hverjum.14 Körlum
var leyfilegt að sækja styrk til og ráðfæra sig við konur, þó
var ekki um að ræða samband jafningja. Karlmaðurinn
var ávallt æðri konunni þó svo að samstöðu og skilnings
hafi gætt í samskiptum kynjanna. Margt fagurt er ritað
í postillunni um samkennd og réttlæti, þó er Jón ekki
þekktastur fyrir þá kapítula í postillunni heldur fer
orðspor af honum sem prédikara reiðinnar. Honum var
tíðrætt um syndina og freistingar djöfulsins, maðurinn er
veikgeðja og hætt við að falla fyrir tálum hins illa. Ekki er
að undra að margir hafi óttast heljarvist en himnaríki og
helvíti voru mjög raunveruleg í hugum manna.15 Fólk ólst
upp við að breytni þeirra hefði áhrif á hvort það fengi sæti
á himnum eða yrði varpað í til heljar.
Ahrif upplýsingar voru almennt mikil í nágrannalöndum
okkar, en stefnan náði þó ekki að skjóta föstum rótum í
huga almennings hér á landi á 19. öld. Upplýsingarmenn
reyndu að innleiða mildari Guðsmynd og siðbót. Ekki
gekk það sem skyldi en margir landsmenn íjárfestu þó í
postillu Árna Helgasonar dómkirkjuprests sem kom fyrst
út 1822. Þá postillu ritaði Árni að áeggjan Magnúsar
Stephenssen sem var í mikilli nöp við Vídalínspostillu
og heljarpredikanir Jóns. Honum fannst vanta trúarrit
til styrktar upplýsingarstefnunni. Árið 1856 kom út
húslestrarbók Péturs Péturssonar biskups, það rit náði
almennri útbreiðslu og vinsældum. Pétur setur fram í
hugvekjum sínum ríkjandi danska guðfræði á mildu
máli. Þegar Péturspostilla kemur út á Islandi voru aðeins
tvær postillur sem nutu vinsælda og almennrar útbreiðslu
en það eru fyrrnefndar Vídalínspostilla og Arnapostilla.
Að áliti Þorvalds Thoroddsens, ævisagnaritara og
tengdasonar Péturs biskups, einkenndi hugvekjur hans
34