Sagnir - 01.06.2009, Síða 37

Sagnir, 29. árgangur
kristileg hógværð og mildi. Hann boðaði kærleika,
umburðarlyndi og von í stað gamallar kenningar um
endurgjald og refsingu, gott og illt. Guðfræði Péturs var
mikilvægt millistig og undirbúningur undir frjálslyndu
guðfræðina.16
I postillu Péturs er ekki minnst mikið á hlutverk kvenna,
en í 22. hugvekju talar hann um heimilið sem undirstöðu
trúarlífs þjóðfélagsins. Hann leggur mikla áherslu á
einingu andans og bróðurlegan kærleik innan veggja
heimilisins. Það á að vera eins og musteri sem helgað er
drottins þjónustu. Ef heimilishald er eftir Guðs vilja getur
það reynst fólki vin í hinu daglega amstri. Heimilisfólk
á að búa saman í guðsótta því hann er skilyrði þess að
heimilislíf geti gengið gleðilega og farsællega fyrir sig.1
í þau fáu skipti sem Pétur aðgreininr kynin sérstaklega
segir hann að kærleikurinn gefí húsföðurnum þrótt og
prýði konuna með blíðlyndi, umhyggju og reglusemi,
kærleikurinn gerir hjónin nægjusöm, þrautgóð og
þolinmóð.18 í þessari málsgrein er talað er um hjónin sem
einingu sem skuli tileinka sér kærleika. Þó kemur fram
hefðbundin skilgreining á eiginleikum kynjanna, þ.e. að
karlinn sé þróttmikill og konan blíðlynd.
Þögn Péturs í garð kvenna segir meira en mörg orð. Það
að Pétur ræði ekki sérstaklega muninn á hlutverkum
karla og kvenna bendir til þróunar í átt til aukinnar
einstaklingshyggju, hann aðgreinir kynin ekki heldur er
talað til einstaklinga í postillunni. Mun minna fer fyrir
þjóðfélagsgagnrýni í skrifum Péturs en Vídalíns en allt er
eins ogþað á að vera. Guð skapaði heiminn, hann er frábær
arkitekt ogþví fer ekkert úrskeiðis í hönnun hans.19 Með
samanburði á Vídalínspostillu og Péturspostillu má glöggt
sjá töluverða breytingu á formi og hugmyndafræði trúar.
Pétur leggur minni áherslu á hlutverk kirkjunnar, hann
telur trú felast í sannfæringu og persónulegu sambandi
milli Guðs og einstaklings. Þegar dauðastundin nálgast
kemur í ljós hvort sá feigi er tilbúinn til að mæta örlögum
sínum. Breytni hans í lífinu er það sem hann verður
dæmdur eftir, ekki hversu oft hann gekk til kirkju.20
Þrátt fyrir töluvert mildari viðhorf gætir enn mikillar
tvíhyggju. Heimurinn er illur og maðurinn á að leitast
við að losna undan valdi og freistingum hans. Ríki
Guðs er eftirsóknarvert og hin efnislega tilvist bliknar
í samanburði við eilíft líf við hlið skaparans á himnum.
A seinni hluta 19. aldar var ekki eins mikil áhersla á
refsingu Guðs og heljarvist eins og áður. Þótt áherslur á
refsingu Guðs og baráttu góðs og ills séu á undanhaldi
má lesa út úr heimildum kvenna sem uppi voru á þeim
tíma að áhrif tvíhyggju góðs og ills hafði enn mikil áhrif á
trúarhugmyndir þeirra.
Kvenímynd og hugmyndir um
hlutverk kvenna
Kynhlutverk íslenska sveitasamfélagsins héldust óbreytt
öldum saman og voru rótgróin í vitund almennings. í
ritinu Arnbjörgu sem ritað var 1780 oggefið út um 1843
fjallar séra Björn Halldórsson frá Sauðlauksdal um störf
húsmóðurinnar. Um þá mynd sem þar er dregin upp
hefur Erla Hulda Halldórsdóttir sagt:
[Björn] lagði ríka áherslu á mikilvægi þess að húsmóðirin
gerði skyldu sína. Söguhetja bókarinnar, Arnbjörg, var
iðin, guðhrædd, ástrík, nýtin og blíðlynd, aumkaði fátæka
og gaf rausnarlegar gjafir, hélt hjúum sínum til verka,
húsinu hreinu og átti ávallt nægan mat í búri. Séra Björn
lagði áherslu á samstarf og samráð hjóna en jafnframt að
karlinn væri höfuð konunnar ogþví bæri honum að ráða.21
Það má lesa ríkjandi viðhorf um hlutverk kvenna í
Arnbjörgu, áhersla er á verðleika húsfreyju út frá hæfni
hennar til hússtjórnar. Vel greinanleg eru tengsl við
Vídalínspostillu, Björn talar um mikilvægi samstarfs
hjóna þó karlinn sé ráðandi aðili í þeirra sambandi.
í Arnbjörgu er varpað upp mynd af hinni fullkomnu
húsmóður, nefndir eru hinir bestu kostir sem hverja
góða konu eiga að prýða. Miklar kröfur voru gerðar til
kvenna samkvæmt þessu. Manneskjan er margbreytileg
og óhugsandi er að allar konur þessa tíma hafi verið
gerðar fyrir hjónaband og heimilisstörf. Flestar hafa fellt
sig við þau en í brjósti margra kvenna hefur blundað vilji
og áhugi til annarra verka. Ekki var félagslega ásættanlegt
fyrir konur að sýna vilja til annarra starfa en þeirra er
sneru að heimilishaldi og barnauppeldi. Konur sem það
gerðu töldust: „öðruvísi“ eða „kynferðislega vanræktar,
lesbískar eða að öðrum kosti, stafi hegðun þeirra af
móðursýki af völdum tíðahringsins."22 Hugsanlega
hafa margar konur þráð annað hlutskipti en ekki hafi:
kjark til að sækjast eftir draumum sínum. Erla Hulda
Halldórsdóttir telur að eldri konur hafi fremur samþykkt
ríkjandi gildi og viðhorf. Konur sem fæddar voru á síðari
hluta aldarinnar og komust jafnvel í kvennaskóla, vildu
komast út fyrir hringinn og brjóta takmarkanirnar á
bak aftur.23 Þær horfðu jákvæðari augum á mögulegar
breytingar á stöðu sinni.
Fræg eru orð Marteins Lúthers um að konan sé sköpuð til
hússtjórnar en karlmaðurinn fyrir hinn opinberavettvang.
Honum fannst að höggormurinn hefði getað blekkt Evu
vegna grunnhyggni hennar, en ekki Adam því hann var
vitrari.24 Þessi hugmynd er gegnumgangandi í kristinni
hugmyndafræði og margsinnis er vitnað til hennar í
kristnum ritum. Konur litu á sig sem vitsmunalega og
35