Sagnir - 01.06.2009, Síða 42

Sagnir, 29. árgangur
Kristófer Eggertsson
Trúargagnrýni og trúleysingjar um
aldamótin 1900
Það er ekki ýkja langt síðan trúleysi og hvað þá að gangast
opinberlega við trúleysi var mögulegt á Islandi. Gagnrýni
á kirkjuna var nánast ómöguleg og viðurlög við slíku
athæfi gat verið útskúfun úr samfélaginu. Undir lok 19.
aldar voru þó nokkrir menn sem gagnrýndu trúna og
kirkjuna þar sem vald kirkjunnar fór þverrandi. Tveir
þeirra a.m.k. voru trúleysingjar og gengust við því heiti
og skrifuðu á djarflegan hátt gegn kirkju og trú. Þeir voru
Guðmundur Hannesson læknir og Þorsteinn Erlingsson
skáld. í greininni er ætlunin að stikla á stóru yfir gagnrýni
á kirkjuna og trúna rétt fyrir og eftir aldamótin 1900
með sérstakri áherslu á þá Guðmund og Þorstein. Einnig
verður trúargagnrýni Þorsteins Gíslasonar ritstjóra
skoðuð þó að hann hafi ekki opinberlega gengist við því
að vera trúleysingi.
Trúleysi
Eiginlegt trúleysi hefur ekki ætíð verið til. Franski
sagnfræðingurinn Lucien Febvre hélt því fram í bók
sinni The Problem of Unbelief in the Sixteenth Century
að trúleysi, að afneita tilveru guðs, hafi verið ómögulegt
fyrir Evrópumenn sextándu aldar. Allar aðgerðir fólks
hafi verið með trúarlegu ívafi. Allt frá skírn til greftrunar
vakti hin kristna kirkja yfir gerðum fólks. Engin vísindi
afsönnuðu tilvist Guðs og engin heimspeki hafnaði
tilveru hans. Því var ómögulegt fyrir Evrópubúa að
ímynda sér að Guð væri ekki til þó að ræða mætti hin
ýmsu guðfræðilegu vandamál um eðli hans. Það var
ekki fyrr en við lok 18. aldar að örfáir Evrópumenn gátu
hugsað sé að afneita guði.1 Hugtakið trúleysingi var
notað fyrr á öldum sem skammarorð yfir þá sem höfðu
aðrar skoðanir á Guði en maður sjálfur. Það þýddi ekki
að sá sem var kallaður trúleysingi trúði ekki á neina
guðshugmynd, það þýddi einungis að viðkomandi var
með aðrar skoðanir á guðdóminum en formælandinn.
Hugtakið var því móðgun og engum myndi detta í hug
að kalla sjálfan sig trúleysingja.2 Af þessum ástæðum má
hafa í huga að ekki voru allir þeir, sem íslenskir trúmenn
kölluðu vantrúarmenn, endilega trúleysingjar. Þeir
höfðu mögulega einungis frjálslyndari hugmyndir um
guðdóminn enn þjóðkirkjan leyfði.
Trúlega hefur það verið mjög róttækt skref fyrir 19. aldar
íslendinga að gangast við því að vera trúleysingi. í dag á
þessi lífsskoðun tiltölulega auðvelt uppdráttar þar sem
trúarbrögð eru ekki jafn stór hluti af lffi almennings og
þau voru fyrr á öldum. Margir þeir sem telja sig trúaða nú
á tímum fara aðeins til messu á jólunum eða í fermingar,
jarðarfarir og skírnir hjá ættingjum og kunningjum.
En gera má ráð fyrir að trúleysi hafi verið mjög róttæk
lífsskoðun á 19. öldinni. Þeir sem voru trúlausir eða höfðu
uppi efasemdir um trúnaeðakirkjunaopinberlega, mættu
vafalaust töluverðri andstöðu. Enda sýnir sú staðreynd
að aðeins þrír landsmenn gáfu upp enga trú í manntali
18803 að fáir voru tilbúnir að gangast opinberlega við
trúleysi eða voru í raun á þeirri skoðun.
Gagnrýni frá kirkjunnar mönnum
Óánægjuraddir frá prestum fóru að hljóma undir lok 19.
aldar. Sumir töldu andlegt líf í landinu vera í ládeyðu og
töldu að eitthvað þyrfti að gera í málinu.
Valdimar Ásmundsson ritstjóri Fjallkonunnar birti í
blaði sínu 1889, brot úr bréfi sem honum barst frá ungum
presti sem ekki vildi láta nafns síns getið. Skoðanir hans
eru mjög gagnrýnar á kirkjuna. „Lúterska kirkjan hjá oss
er komin i doða undir hinu andadrepandi veraldlega
valdi, og söfnuðirnir því orðnir sofandi. Þótt menn ekki
afneiti trúnni hreint og beint, þá er hún þó dáðlaus án
lífsfjörugrar framkvæmdar í verkinu.“4 Ungi presturinn
gagnrýnir veraldlegt vald yfir kirkjunni og þá staðreynd
að prestar þurfi að halda í gamlar úreltar kenningar
Lúters og annarra manna um trúna. Hann vill fá meiri
frelsi til handa prestum til að predika eftir sinni eigin
sannfæringu og talar meðal annars um ástandið sem
„nauðungarkristindóm.“ Hann vill auk þess „reforma“
prestaskólana og hleypa ekki neinum „mannsvínum“
inn í þá eins og hann orðar það. Unga prestinum var
svarað harðlega þremur mánuðum síðar í Fjallkonunni
af séra Benedikt Kristjánssyni á Grenjaðarstað. Benedikt
segir um skrif unga prestsins að þau séu innblásinn af
40