Sagnir - 01.06.2009, Side 43

Sagnir, 29. árgangur
unggæðingshætti sem vill rífa niður það sem fyrir er og
bjóða ekkert betra í stað hins gamla. Hann spyr unga
prestinn afhverju hann hefi gerst prestur í hinni lúthersku
kirkju ef hún sé eins slæm oghann lýsir henni. „Þú þiggr
laun af þeirri kirkju, sem þú virðist fyrirlíta"5, skrifar
Benedikt og minnir á að umbætur í kirkjunni muni gerast
hægt og rólega. Hann telur þjóðina ekki tilbúna fyrir
kirkjulegt frelsi þó að æskilegt sé fyrir presta landsins að
stefna að því.
Skrif unga prestsins og Benedikts eru ágætt dæmi um þá
togstreitu sem ríkti á milli gamla skipulagsins og nýrra
hugmynda sem komu til landsins. Augljóslega var erfitt
fyrir óánægða presta að deila á kirkjuna opinberlega þar
sem þeir voru háðir henni um lífsviðurværi. Þess vegna
voru flestir prestar undir lok 19. aldar frekar hlýðnir
yfirboðurum sínum og kvörtuðu ekki opinberlega undan
skipan kirkjumála.6
Ótinn við vantrúna
Séra Valdimar Briem hefur áhyggjur af því í Kirkjublaðinu
1896 að sumir landar hans, menntamenn, „vilja aptur
afnema kristnina og gjöra landið heiðið að nýju.7
Valdimar á ekki við heiðni í þeim skilningi að þeir vilji
dýrka Þór og Óðinn, heldur trú á mátt sinn og megin
sem er í raun trú á ekki neitt að mati Valdimars. Hann
telur svo upp það góða sem kirkjan hefur unnið í
landinu. Þrátt fyrir að misjafnir menn hafi gegnt stöðum
í klerkastéttinni þá hefur kirkjan afstýrt deilum, bætt
siðferði, verndað alþýðu gegn veraldlegu valdi og gert
vel í menntun þjóðarinnar að mati Valdimars. Hann
segist þó ekki trúa því að þessum menntamönnum
takist ætlunarverk sitt. „Þó að þessir menn, sem álíta
kristindóminn standa þjóðinni fyrir þrifum, taki á allri
sinni málsnilld, öllum sínum gáfum og öllu, sem þeir hafa
til, þá tekst þeim þetta ekki, — tekst aldrei að afkristna
landið.“8 Skrif Valdimars bera með sér að hann óttast
áhrif vantrúarinnar. Hann telur umrædda menntamenn
vera undir áhrifum erlendra höfunda og telur þá þekkja
illa ritninguna og sannleikann sem hún hefur að geyma.
Það má greina í orðum Valdimars að hann telji þennan
hóp menntamanna í raun og veru ógna kirkjunni þó að
hann telji að ætlunarverk þeirra, að „afkristna landið“,
ta'kist ekki.
Þessi hópur menntamanna sem Valdimar minnist á voru
þeir Hafnarstúdentar sem urðu fyrir áhrifum frá Dananum
Georg Brandes. Raunsæi í bókmenntum var aðalatriði
„Brandesaröldunar" sem barst með menntamönnunum
og gagnrýni á kirkjuna var hávær. Mörgum prestum á
Islandi stóð ógn af Brandes og talaði Helgi Hálfdanarson,
prestaskólakennari um hann sem sendiherra djöfulsins,
svarinn íjandmann Guðs, kristinnar trúar og kristilegs
siðgæðis.9 Séra Arni Þórarinsson talaði um að Brandes
hefði drepið vissa íslenska áhangendur sína vegna þess
mikla sálarálags sem fylgdi skoðunum hans.10 Þrátt fyrir
þetta átti Brandes dygga stuðningsmenn og aðdáendur
meðal íslenskra menntamanna ekki síst vegna stuðnings
Brandesar framan afvið sjálfstæðisbaráttu íslendinga.
Talið er að skáldin sem stóðu að tímaritinu Verðandi
1882, Bertel Þorleifsson, Einar Hjörleifsson, Gestur
Pálsson og Hannes Hafstein hafi flutt þessa stefnu til
íslands. Þó er örðugt að flokka þessa menn sem róttæka
trúleysingja þótt sumir þeirra hafi gagnrýnt presta og
kirkjuna öðru hvoru. Þorsteinn Gíslason lýsti því hins
vegar yfir í Sunnanfara 1894, í umþöllun um kvæði
Hannesar Hafsteins og Einars Hjörleifssonar, „að báðir
eruþeir „aþeistar“ (guðleysingjar)“n Þetta taldi Þorsteinn
mega lesa út úr ljóðum þeirra. „Systurlát" eftir Hannes
og „Endurminningar" og „Sjötta ferð Sindbaðs" eftir
Einar. Ekki verða þeir þó dæmdir trúleysingjar af þessum
ummælum Þorsteins. Hannes einbeitti sér aðallega að
stjórnmálunum síðar og tjáði sig lítið um trúmál. Einar
gifti sig 1885 í Danmörku. Athöfnin var borgaralegog fór
fram í ráðhúsi Kaupmannahafnar. I hjónavígsluskránni
kemur fram að hjónin kjósi borgaralega vígslu „vegnaþess
að brúðguminn viðurkennir engin þau trúarbrögð sem
játuð eru í ríki Danakonungs.12 Þrátt fyrir andóf Einars
gegn kirkjunni á yngri árum þá gerðist hann sannfærður
spíritisti upp úr aldamótum og taldi að í spíritismanum
mætti finna sannanir fyrir upprisu Jesú Krists.13 Einar var
því greinilega ekki alveg trúlaus þegar líða tók á ævina.
íslenskir fylgismenn Brandesar og fleiri gagnrýndu
kirkjuna fyrir kreddufestu á síðustu áratugum 19.
aldarinnar. Skiljanlega stóð prestum landsins stuggur
af þessari gagnrýni þó að trúleysi hafi ekki verið boðað
berum orðum. Þórhallur Bjarnason sem tók við embætti
biskups 1909, vann að því að eflakirkjuna sem frjálslynda,
umburðarlynda ogþjóðlega stofnun en það voru einmitt
markmið yngri guðfræðinga sem létu til sín taka með
hina nýju frjálslyndu guðfræði upp úr aldamótum.14
Áðurnefnd gagnrýni rénaði mjög upp úr aldamótum
er frjálslynda guðfræðin færði viðhorf kirkjunnar í
nútímalegra horf.15 Þrátt fyrir að fáir af fylgismönnum
Brandesar hafi orðið algjörlega trúlausir var frjálslyndi
í trúmálum þeim hjartans mál. Margir litu á kirkjuna,
íhaldssemi hennar og kreddur sem hindrun fyrir þeim
framförum sem þeir töldu þjóðina eiga í vændum.
41