Sagnir - 01.06.2009, Qupperneq 44

Sagnir, 29. árgangur
Stríð vfsínda og trúar
Þorsteinn Gíslason ritstjóri, þýðandi og skáld var
áhugamaður um trúmál og skrifaði tvær athyglisverðar
greinar í tímaritið Sunnanfara 1894-1895 er hann var
í námi í Kaupmannahöfn. Greinarnar einkennast af
mikilli vísindahyggju, málsvörn fyrir trúleysi og gagnrýni
á trúarbrögð. Þorsteinn, eins og margir aðrir íslenskir
menntamenn, varð hughrifínn af stefnu Brandesar
í Kaupmannahöfn.16 Sunnanfari var þá gefinn út af
íslendingum í Kaupmannahöfn og var Þorsteinn um
stund einn af ritstjórum blaðsins. Fyrri greinin nefndist
„Meira af guðleysinu“ og birtist í sama tölublaði og
grein séra Matthíasar Jochumssonar, „Guðleysið“ 1894.
Matthías fjallar þar um stríðið milli trúar og vfsinda
og kemst að þeirri niðurstöðu að: „Án guðstrúar er öll
speki dauð og marklaus oglífið óbærilegt."17 Matthías var
meðal frjálslyndustu prestum landsins og fór því ekki
hörðum orðum um efnið og leggur áherslu á að samræma
megi skoðanir trúmanna og vísindamanna. Upptökin að
greinarskrifunum voru orð Þorsteins Gíslasonar í grein
um íslensk skáld þar sem hann telur það miður að íslensk
skáld hafi hingað til ort kvæði sem styrkja kirkjukreddur
og guðstilbeiðslu.18 Matthías telur skrif Þorsteins
einkennast af unggæðingshætti en Þorsteinn telur sig
eiga fullan rétt á að hafa skoðanir óháð aldri sínum.
Tvær lífskoðanir berjast, trú og vísindi. Um stríðið segir
Þorsteinn:
Firir mínum augum lítur það svona út: Aðra verja
vísindamennirnir, hina klerkarnir. Önnur stiðst við
ransóknir, hin er bigð á ifirnáttúrlegri opinberun. Önnur
filgir kenníng þeirra manna, sem ransakað hafa lög
náttúrunnar, kannað himinhvolfið, jörðina, líf díranna
og jurtanna, skinjan mansins og skilníngarvit, hin biggir
á heilaspuna og hjátrú þekkíngar snauðra fornþjóða, á
skáldskap laungu dáinna kinslóða. Öðru megin sækir fram
mansandinn frjáls og óháður, leitandi sannleikans með
ljósi þeirrar þekkíngar sem við höfum ráð ifir, og virkin
kríngum háborg Giðíngaguðsins loga og brenna hvar sem
það ljós er borið nærri þeim, og varnamúrar hans hrinja
hvar sem hæll vísindamansins treður þá. Hinumegin etur
vaninn fram þussaskallanum með þeirri tröllatrú að vopn
skinseminnar bíti hann ekki, hugsandi lítt um það, hvað
hann ver og móti hverju hann berst, en viljandi í blindni
kúga og deiða heilbrigðar hugsanir, mannlegar tilfinníngar
og náttúrlegt líf.19
Ljóst er hvorri fylkingunni Þorsteinn fylgir. Hann telur
síðan upp margar afþeim mótsagnakenndu og órökrænu
kenningum kristindómsins sem honum þykja hvað
fáránlegastar eins og þá að algóður Guð geti dæmt menn
42
til vistar í helvíti. Hann viðurkennir þó að í Biblíunni megi
finna nolckur fögur sannindi eins og í öðrum skáldskap.
Þorsteinn vill með greininni ekki hæðast að trú manna,
„en það er rjett að benda mönnum á, hve skynsamleg og
sennileg trú þeirra sje, og rángt er að látast trúa því, sem
maður í hjarta sínu metur einskis.“20 Hann vill að skoðanir
trúleysingja sem fylgja sannfæringu sinni séu virtar.
Vægi og gildi trúarinnar og vísindanna telur Þorsteinn
ekki vera jafnt, vísindin vegi þyngra. Hugmyndin um
einhvern annan guð en þann kirkjulega, einhvers konar
guð vísindanna, telur Þorsteinn varla vert að hugsa um,
svo óljós er hugmyndin.
„Kirkjan er nú líkkista dauðs guðs"
Þorsteinn skrifar aðra grein í Sunnanfara í byrjun árs 1895
sem nefnist „Vísindi og trú.“ I henni fer hann ítarlega í
hugmyndir helstu vísindamanna samtímans um eðli
heimsins, rætur trúarinnar og hví hún sé óskynsamleg.
Hann lýsir hvernig vísindin séu tilraun til að skýra
tilveruna en þegar sannanir eru ekki til staðar, nema
vísindin staðar. Þau skilja spurninguna eftir ósvaraðri ef
engin skynsamleg svör finnast. Menn læri stöðugt nýja
hluti um lífið og komast nær sannleikanum, en óviturt er
að standa í stað oghalda í gamlar lífsskoðanir.21 Hann lýsir
svo þeirri vísindakenningu að afl og efni séu eilíf og því sé
ekki hægt að eyða þeim, aðeins umbreyta. Hugmyndin
að Guð hafi skapað afl og efni telur Þorsteinn barnalega,
því ómögulegt sé að svara því hver skapaði þá Guð?
Það samræmist ekki niðurstöðum reynsluvísindanna.22
Hann viðurkennir þó að vísindamenn geti bæði verið
trúaðir og trúlausir en enginn þeirra geti viðurkennt
guðshugmyndir kristinnar kirkju.23 Síðan rekur
Þorsteinn hvernig trúarbrögð urðu til. „Allir guðir voru
upprunalega menn“24 segir Þorsteinn, og á þá við að
guðirnir séu sprottnir upp úr mannlegri vitund en nú
sé yfirráðum þessara hugmynda dauðra manna vonandi
að Ijúka. „Kirkjan er nú líkkista dauðs guðs og hlítur því
bráðum að fúna og hverfa niður í moldina"25 Þorsteinn
telur vantrú vera heilbrigðari lífsskoðun en trúna og segir
í lok greinar:
Vantrúin kennir að hún eigi að vera bústaður gleði og
ánægju. Vellíðan mannsins og velgeingni er first og fremst
komin undir því, að hann hafi hraustan og heilsugóðan
líkama. Prédikanir um krossfesting holdsins hafa skapað,
og hljóta að skapa, kriplínga og vesælínga.26
Greinarskrif Þorsteins í Sunnanfara bera með sér keim
af sterkri vísindahyggju. Hann er öflugur málsvari fyrir
vantrú og telur hana langtum betri en trúna. Kenningar
J