Sagnir - 01.06.2009, Side 52

Sagnir, 29. árgangur
1863. Dýpra var nú tekið í árinni og töldu undirritaðir
að „varla mun nú á dögum nokkurt það kristið land eða
ríki vera til í heimi, fyrir utan vort land, er banni kristnum
mönnum að byggja sér kirkju eða koma opinberlega
saman til að vegsama einn og sannan guð á þann hátt,
er hjartans sannfæring þeirra býður þeim”.17 Þá svara
bænaskrármenn þeirri gagnrýni sem fyrri bænaskráin
fékk 1863 ogteljat.d. að innleiðingtrúarbragðafrelsis eigi
ekki að hafa áhrif á stöðu Islands gagnvart Danmörkulfj,
en um það var deilt harkalega á fyrra þingi. Þá komu fram
þau rök að ekki ætti hér að innleiða borgaraleg réttindi
smátt og smátt heldur ættu heildstæð „grundvallarlög”
með öllum tilskildum borgaralegum réttindum að vera
innleidd í einum vetfangi.
Umræður á þingi
Óhætt er að fullyrða að mikill hiti hefur verið í
þingmönnum þegar efni bænaskránna var rætt á þessum
tveimur þingum, sérstaklega í umræðum 1863. Ef
framgangur umræðna er skoðaður í Alþingistíðindum
sést að allflestir sem á þinginu sátu tóku til máls og
sumir oftar en einu sinni. Fæstir tóku undir kröfur
Þingeyinganna og töldu flestir þær með öllu ótímabærar
þó svo að markmiðin væru göfug. Einungis þrír af 24
þingmönnum lýstu yfir stuðningi við málið og vildu það
áfram inn í sérstaka nefnd.19
Ef við byrjum á að líta á málflutning þremenningana er
tóku jákvætt í bónir Þingeyinganna og studdu málið á
þinginu 1863 má sjá að þeir furðuðu sig allir á því hversu
litla trú andstæðingar bænaskránna á þingi höfðu á
burðum íslensku kirkjunnar til að halda velli í því frjálsa
umhverfi kristinna trúaflokka sem boðað var í skránum.20
Jón Guðmundsson málflutningsmaður við Landsyfirrétt
og þingmaður V-Skaftafellsýslu mat það svo að
andstæðingar bænaskrárinnar væru „ekki sérlega trúaðir á
... hið góða ástand kirkjunnar“ og litu á hana frekar „eins
og spilahús, sem allt tvístrast, og hrynur undir eins og á
það er andað.“21 Jón taldi að best væri fyrir tilveru íslensku
kirkjunnar að trúfrelsið kæmist í lög svo „hún prófist í
skóla reynslunnar og baráttunnar“,22 þ.e. gagnvart öðrum
viðhorfum í trúmálum og kristinni trú.
Jón Hjaltalín landlæknir og konungskjörinn þingmaður
hafði einkum áhyggjur af orðspori íslendinga hjá
útlendingum ef þingið hafnaði frekari umfjöllun um
trúfrelsið. „Vér verðum að gæta að því, að vér erum
umkringdir af framandi mönnum, og ef nokkrir menn
úr hinum menntaða heimi sæi sumar tillögur þeirra, er
rætt hafa, mundu þeir segja, að við værum hinir verstu
skrælingjar."23 Þetta fullyrti landlæknir og taldi það vera
algjöra lágmarkskröfu að málið fengi framgang inn í
sérstaka nefnd. Niðurstaða hans var sú að hver og einn
ætti rétt á vali í trúmálum: „Það er sumsé auðvitað, að
þegar einn maður á að geta valið um tvo hluti, verður
hann að þekkja þá; gefist honum ekki tækifæri á því, er
hann ófrjáls"24 Slíkt var að hans mati ekki fyrir hendi á
Islandi og því þyrfti að rýmka reglur í þessum málum svo
ásættanlegt frelsiværi fyrir hendi.
Arnljótur Ólafsson þingmaður Borgfirðinga viðraði
svipaðar skoðanir í umræðum og Jón landlæknir um þetta
tiltekna atriði og taldi að það þyrfti að vera skýrt í lögum
að einstaklingar hefðu val í trúmálum „ef trúarfrelsið eður
mögulegleiki viljans til að taka aðra trú, er tekinn burt, þá
vantar siðferðislega sönnun fyrir því, að maðurinn fylgi
sinni trú en hafni öðrum trúarbrögðum af sannfæringu."25
Jafnframt benti Arnljótur áþáþversögn að menn geti ekki
„neitað öðrum kirkjulegum flokkum ... að vera til, því
annars hljóta menn að ganga svo langt að efast um, hvaða
rétt okkar kirkja hafi haft að verða til og nú að vera til!‘26
Arnljótur var þó ekki sammála þremenningunum um
hvaða pólitísku leið ætti að fara í málinu, þó hann hefði
í sjálfu sér verið á sömu umbótalínu, en hann vildi sjá
hér heildstæða stjórnarskrá setta fyrir landið með öllum
tilheyrandi borgaralegum réttindum, þ.á.m. trúfrelsi.
Gísli Brynjúlfsson kandídat og þingmaður Skagfirðinga
talaði manna lengst í þessu máli og fullyrti t.d. að bónir
Þingeyinganna væru Alþingi „svo mikilvægt aðalmál,
að það á að sýna sig í meðferð þess, hvort frelsisást sú,
sem vér Islendingar hrósum oss svo mjög af, stenzt nú
prófið, þegar í fyrsta sinn á að reyna verulega á hana, eða
hvort hún að eins er orðaglamarið tómt.“ 27 í ræðu sinni
fór Gísli yfir það hvað í sínum huga skilgreindi trúfrelsi,
en það var „að menn af hverri kristilegri trúarjátningu
sem svo er, megi kenna trú sína opinberlega og halda
opinbera guðsþjónustu, hvort sem svo af því leiðir það,
sem í lögunum er kallað »að gjöra proselyta« eða ei,
og á meðan þetta bann er ei numið úr lögum, er hér
ekkert sannkallað trúarbragðafrelsi.“28 Var Gísli því mjög
ósammála þeim málflutningi t.d. Helga Thordersen
biskups og Péturs Péturssonar prófessors að trúfrelsi væri
til staðar hér á landi nú þegar.
Þeir Arnljótur Ólafsson, Jón Sigurðsson frá Gautlöndum
þingmaður S-Þingeyingaogloksjón Pétursson dómari og
þingmaður konungs, mæltu allir fyrir því að bænaskránni
yrði vísað til nefndar í stjórnbótarmálinu. I umræðunum
hafði þá komið fram það sjónarmið, fyrst hjá Benedikt
Sveinssyni dómara og þingmanni konungs, að ekki væri
50