Sagnir - 01.06.2009, Blaðsíða 57

Sagnir, 29. árgangur
svæðum eins og í Evrópu frá skemmdum. Hugmyndirnar
um náttúrufriðun og landslagsfriðun komu fram á mjög
svipuðum tíma.7
Þá ber einnig að geta afskiptaleysisstefnu Englands í
þessum málum, því þar voru ekki sett lög um þjóðgarða
fyrr en árið 1949, en það var í formi laga um aðgengi að
landsbyggðinni.8 Lagasetning hafði verið í burðarliðunum
fyrir tilstuðlan ýmissa umhverfisverndarhópa, til dæmis
samtakanna Campaign to Protect Rural England. I
kjölfarið voru stofnaðir um tíu þjóðgarðar í Englandi
og Wales frá 1951-1956.9 Fram til ársins 1949 höfðu
friðunar- og verndunaráform helst verið á könnu
sjálfboðaliðasamtaka, þ.e. rekin af einstaklingsframtaki
sem átti kannski vel við þá „laissez fair“ hugmyndafræði
sem svo lengi var ríkjandi við stjórnarfar landsins. Má þar
nefna sem dæmi the National Trustfor Places of Historic
Interests and Natural Beauty (Ihe National Trust), sem
voru í grunninn stofnuð til að vernda Vatnasvæðið (The
Lake District) í Norður-Englandi. Hugmyndin að baki
samtökunum gekk ekki út á lokuð svæði á vegum ríkisins
heldur að „landskikar innan þess voru áfram í einkaeign
- stór hluti keyptur af the National Trust, sem voru og eru
óopinber góðgerðarsamtök, og landið getur verið notað
til atvinnustarfsemi á borð við landbúnað, skógarnytjar
eða létts iðnaðar. Verndun liggur þar í skipulagningu
einkaaðila sem á landið og leigir út til afnota með vissum
skilyrðum."10 Skilyrðin markast afþví að íbúar svæðisins
hefur atvinnu og híbýli sem falla inn í náttúruna, eru í
sátt við umhverfið en þar séu ekki reist háhýsi sem birtast
eins og skrattinn úr sauðaleggnum.
Helsti kosturinn við ensku friðunarleiðina, sérstaklega
fyrir íslenska friðunarsinna umfram þá bandarísku, var að
hún útilokaði ekki að saman færi landbúnaður og friðun.
Á Bretlandi var talið að landbúnaður væri af hinu góða
og jafnvel eðlilegur í umhverfi náttúrunnar. A.S. Mather
lýsir því sem svo að „á þessum tíma var náttúruvernd
talin stafa meiri hætta frá iðnvæðingu og þéttbýli en
landbúnaði og skógarhöggi!111
Friðunarumræða um Þingvelli hefst
Matthías Þórðarson þjóðminjavörður var fyrstur til
að fjalla um nauðsyn þess að friða umhverfi Þingvalla í
grein sinni „Um verndun fagurra staða og náttúrumenja“,
sem birtist í Skírni árið 1907. Þar vakti hann athygli
á nauðsyn þess að setja ekki eingöngu lög um friðun
fornminja í formi rústa, búða og hluta, heldur einnig um
friðun á „fyrirbrygði af náttúrunnar völdum hér á landi,
sem það löngum hefir verið frægt fyrir. Fyrst og fremst
má nefna Almannagjá alla og svæðið umhverfis Þingvelli
við Öxará, er ekki getur kallast sögustaður alt eða talist til
fornmenja."12 Matthíasi hugnaðist helst stofnun frjálsra
félagasamtaka til að framfylgja friðun einstakra svæða
og nefndi í því samhengi samtökin the National Trust.
Þó sagði Matthías að: „þótt náttúrumenjar séu ... annars
eðlis en fornmenjar, heyra þær undir fornmenjalög, þar
sem sú löggjöf er lengst komin [í Frakklandi og í Hesse].
Þess vegna gæti komið til greina að hafa og ákvæði um
verndun náttúrumenja í fornmenjalögum vorum.“13
Það hefði hentað embætti Matthíasar vel því þá myndu
Þingvellir að fullu tilheyra hans embættis. Vildi Matthías
meina að með því nýttist yfirsýn eins manns á þau mörgu
mál sem þyrfti að samþætta. Kannski hugsaði Matthías að
með því að haga lagasetningunni á þann háttinn efldist
embætti hans nokkuð og spara mætti annars fátæku ríki
smá launupphæð
Ekki var milcið meira talað um þetta fyrr en Guðmundur
Davíðsson birti greinina sína „Þingvellir við Öxará“ árið
1913. Greinin var í reynd fyrsta skrefið sem stigið var á
Islandi í umræðu um náttúrufriðun. Hugmynd hans um
setningu sér laga til stofnunar þjóðgarðs fyrir náttúruna
var mun víðtækari en lausfléttaðar hugmyndir Mattíasar
Þórðarsonar um sama efni sex árum fyrr. „Náttúrufegurð
og sögufrægð Þingvalla gæti ekki verið í jafnlitlum
metum hjá neinni menningarþjóð, eins og raun er á,
nema Islendingum einum.“14
Guðmundur taldi að stærð þjóðgarðsins á Þingvöllum
skipti talsverðu máli: „Mætti hið afmarkaða svæði eigi
minna vera en svo, að það tæki yfir hraunið allt milli
Almannagjár og Hrafnagjár." Síðan segirað innan „þessara
takmarka ætti þá að vera griðastaður öllum jurtagróðri,
fuglum og eggjum þeirra, og jafnvel hreindýrum og
öðrum villidýrum, efþau mætti nokkur geyma.“15
Lítið gerðist eftir birtingu greinarinnar. Sjötta desember
1918 hélt Guðmundur Davíðsson þó fyrirlestur hjá
Stúdentafélaginu um ástandið á Þingvöllum og nauðsyn
þess að friða staðinn.16 í kjölfarið komst skriður á
umræðuna, Guðmundur birti nokkrar greinar milli
1919-1921 og Stúdentafélagið stóð að því, ásamt öðrum
félagasamtökum í bænum, að stofna Þingvallanefnd.17
Þingvallanefndin sendi tvö bréf til stjórnarráðsins þar
sem krafist var úrbóta og beðið um að fá tilsjónarmann
á Þingvöll.18 Beiðnir nefndarinnar enduðu með
þingsályktunartillögu.
Þingsályktunartillaga 1919
Þingsályktunartillagan var lögð fram til umræðu á
Alþingi 30. ágúst 1919 og var samþykkt með þrettán
55