Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2003, Síða 38

JÓN ÓLAFSSON
dögxim, heldur nærist hún stöðugt og er h-aldið við af ótta við ægivald ör-
laganna."8 A sama hátt veitir frumspeki vitsmunalegan gnmdvöll sem
getur eytt sársaukafullri óvissu, skynsemin getur verið trúaratriði ekki
síður en hið guðdómlega og blekking heimspekinnar því engu mhmi en
blekking trúarinnar, þó að hún höfði kannski til flóknari og kröfuharðari
einstakhnga heldur en trúarbrögðin gera. Þetta má meðal annars lesa út
úr því sem Freud segir um trú og heimspeki í ritum sínum Undir oki sið-
menningar og Blekkingu trúarinnar.9 Andstaða við frumspeki var áberandi
meðal heimspekinga á þeim tíma sem þessi verk eru skrifuð og því auð-
velt að tengja afstöðu Freuds við rökfræðilega raunhyggju. Það er raun-
ar athyglisverð staðreynd sem vert er að hafa í huga að meðlimir Vínar-
hringsins svonefnda, en rökfræðileg raunhyggja er runnin undan rifjum
þeirra, vom engir fjandmenn sálgreiningarinnar.10 En þeir vom þeir einu
sem réðust að fmmspeki í öllum myndum. Sama á við um pragmatista
sem um þessar mundir höfðu sterka stöðu í heimspeki, einkum vestan
hafs en austan hafs líka.
Með því að hafna heimspeki sem frumspeki lætur Freud í ljós heirn-
spekilega afstöðu sem fellur inn í samtíma hans með ákveðnum hætti.
Annarsvegar var vísindahyggja upp á sitt besta á þessum tíma, fyrstu ára-
tugum tuttugustu aldar. Hinsvegar vom heimspekingar sem ymist
gagnrýndu vísindahyggju eða boðuðu valkosti \dð rökfræðilega raun-
hyggju einnig áberandi og þar á meðal vom pragmatistar. En það er
einnig rétt að hafa í huga að í efasemdum sínum var Freud að einhverju
leyti með hugann við þá tegund heimspeki sem nefnd hefur verið fyrir-
bærafræði. Það má til dæmis ráða af skrifum hans um sálgreininguna og
andstöðu við hana frá árinu 1925 að þegar hann talar rnn heimspekinga
almennt og án sérstakrar skýringar þá eru það ekki raunhyggjumenn sem
hann hefur í huga heldur fyrirbæraffæðingar. Hann talar um að heim-
spekingar séu ófærir um að skilja sálgreiningu vegna þess að þeir \dður-
kermi ekki önnur fyrirbæri sálarlífsins en þau sem séu meðvituð.11
8 Freud (1930), bls. 19-20.
9 Sami staður; Freud (1927), bls. 70. Sjá einnig Róbert Haraldsson (1994), bls. 95 um
blinda trú á skynsemina.
10 Philip Frank (1958). „Psychoanalysis and Logical Positivism" í Sidney Hook ritstj.
(1958). Psycboanalysis, Scientific Method and Philosophy. NewYork: New York Univer-
sity Press, bls. 308-309.
11 Sjá „Die Widerstánde gegen die Psychoanalyse“, bls. 103-105; „Sjálfið og þaðið“
bls. 245 í Sigmund Freud 2002. Ritgerðir. Hið íslenska bókmenntafélag, ísl. þýðing
Sigurjón Björnsson („Das Ich und das Es“ Gesammelte Werke 13. bindi, bls. 239).
36