Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2003, Page 46

JÓN ÓLAFSSON
ingar fyrir trú eða blekkingar af öðru tagi, til dæmis blekkingar stjórn-
mála og lista. En niðurstaða hans er sú að svo sé ekki - gagnrýni og af-
hjúpun leiði ekld til samfélagslegrar upplausnar. Hann færir þvert á móti
rök fyrir því að siðmenningin sitji á tímasprengju þ-annig að ef ekki sé
brugðist við nú, mtmi menningin örugglega tortím-a sjálffi sér.26
Hver eru rök Freuds fyrir þessari niðurstöðu? Trúin hefur öldum sam-
an h-aft hemil á ófélagslegum hvötum en það hefur samt ekki dug-að til.
Alltu fjöldi mann-a er óánægður og vansæll og þráir að hrista menning-
una af sér. Aðeins lítill hluti fólks nýtur í raun gæðanna af aukdimi þekk-
ingu og -auknu sjálfstæði ffá trúarsetningum: „Oðru máli gegnir um hinn
mikla múg ómenntaðra og undirokaðra manna sem hafa allar ástæður til
þess að vera óvinir menrúngarinnar.“27 Þessi hluti mannfél-agsins hlýtur
fyrr eða síðar að finna fyrir og bregðast við því að kemiisemingar trúar-
innar hafa misst máttinn og að trú á vísindi hefur komið í staðiim fyrir
þær. En líklegast verða þessi viðbrögð meimingunni að fjörtjóni og þess-
vegna „verður annað hvort að bæla þennan hætmlega múg harkalega
niðm og hindra gaumgæfilega að hann vakni til vitsmuna eða taka verð-
ur til vandlegrar endurskoðunar samskipti trúar og menningar."28
Freud fellst þannig á að á einhverju stigi málsins ktumi blekking trú-
arinnar að vera nauðsynleg blekking en á endanum sé ekki um annað að
ræða en að skynsemi og geta tdl að takast á við ramiveruleikann komi í
hennar stað. Sú staðreynd að hlutá fólks, þó að þar sé mn minnihluta að
ræða, lifir lífi sínu í Ijósi skynsemi og vitsmuna sýnir að það er hugsan-
legt að allt samfélagið getd mótast með sama hættd: „Þannig verð ég að
mótmæla yður þegar þér haldið áfram og segið að manninum sé algjör-
lega ómögulegt að komast af án huggunar trúarlegrar blekkingar og að
hann myndi ekki geta afborið erfiðleika lífsins og grimmd raunveruleik-
ans án hennar. Vissulega gildir þetta um þá sem þér hafið spýtt í hinu
sæta - eða sætbeiska - eitri -allt ffá barnæsku. En hvað um hina sem hafa
hlotdð skynsamlegt uppeldi? Kannskd þeir sem ekki þjást af taugaveiklun-
inni þurfi ekkert lyf tdl að deyfa sig fyrir henni“.29
Leiðin sem Freud sér tdl að bjarga siðmenningunni ffá sjálfri sér er
róttæk veraldarvæðing, þar sem í stað þess að hægja á eða hindra óhjá-
26 Freud (1927) bls. 47.
2' Sama rit bls. 51.
28 Sama rit bls. 52.
29 Sama rit bls. 64.
44