Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2003, Side 47

FREUD UM SIÐMENMNGU OG SAMFÉLAG
kvæmilega þjóðfélagsþróun, er gengið í lið með henni og stjórn og vald-
boð umbreytast í þjónustu. Þarrnig er afnám blekkingarinnar ekki höfn-
un trúarinnar í beinum skrbiingi heldur umbreyting þess hvernig fólk
þarf að trúa til að vera sátt við hlutskipti sitt. Það að geta virt skipan án
þess að telja sig ofurseldan henni - án þess að hafa trúarlega afstöðu til
hennar, það er þetta sem Freud hefur í huga þegar hann talar um að
svipta fólk blekkingu trúariiuiar.
I lokakafla Blekkingar trúarinnar heldur Freud því fram að trú eigi sitt
hlutverk í mannlegu samfélagi þó að skynsemin hljóti á endanum að
haína henni. Trúin á rétt á sér við þær sálrænu kringumstæður þar sem
einstaklingnum er öryggi og vissa lífsnauðsynleg, en það á einmitt við á
bemskuárum að mati Freuds.30 Dewey telur á svipaðan hátt að trúin eigi
framtíð fyrir sér í lýðræðislegu samfélagi verði hlutverki hennar breytt.
Hann færir rök fyrir því að lýðræðisleg slápan, sem í hans augum varðar
bæði samfélagið almennt og samfélag í þrengra skilningi sem vísinda-
eða rannsóknarsamfélag, þurfi á trúarafstöðu að halda.31 Dewey sér trúna
þó ekki sem nauðsynlega blekkingu í skilningi Freuds heldur virðist hann
álíta að þar sem mannsldlningur, lífsafstaða eða samfélagsform verði
aldrei réttlætt til hlítar krefjist samfélagið þess ævinlega að einstakling-
arnir einfaldlega trúi á það. En þar með verður til ákveðið samband á
milli trúar og vísinda. Sömu menningarlegu rætur binda einstaklinginn
við samfélagið sem hann tilheyrir og við vísindin.
Freud hafnar heimspekinni sé hún skoðuð sem kerfi veruleikans eða
kerfi hugsunarinnar og þar með einhverskonar grundvöllm mannlegrar
þekkingar og sjálfsmyndar. En nákvæmlega sama hugsun birtist í þeim
rökum Deweys að vísindin þarfnist ekki frumspekilegra undirstaðna og
þessvegna eigi sú heimspeká sem leitar að fótfestu í heimi vísinda að huga
að þeim spurningum sem leiða af vísindalegri starfsemi fremur en að
leita leiða til að kerfisbinda þau eða leggja þeim grundvöll. I meðförum
Deweys fá vísindin eðli hins verklega sambands mannsins við umhverfi
sitt. Það er ekki svo að vísindin gefi manninum það sem trúarbrögðin
geta ekki veitt honum. Þau marka hinsvegar, öðru fremur, viðleitni
mannsins tdl að fara út fyrir þann ramma sem hvert þekkmgarstig skapar
honum. Maðurinn tekur ævinlega áhættu með vísindastarfi. Það væri í
mörgum tdlfellum öruggara að láta vera að afla þekkmgar sem getur ann-
30 Sama rit bls. 67.
31 Dewey (1929) bls. 244.
45