Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2003, Blaðsíða 120

GUNNARJ. ARNASON
3.
Það er ekki fjarri lagi að ástin og dauðinn séu t\'ö algengustu viðfangs-
eíhi listamanna í gegnum aldirnar, þannig að það hlýtur að vera af nógu
að taka. Myndlist hefur lýst dauðastríði og andlátsstund á ratmsæjan hátt
og af mikilli innlifun: Postular og dýrlingar hafa mætt kvalafullum písl-
ardauða með trúarlegri upphafningu á málarastrigum listamanna öldum
saman. Táknrænu myndmáli hefur verið blandað saman við frásagnar-
legar lýsingar til að koma huganum í réttar stellingar: Höfuðkúpan,
krossinn, líkkistan, eru meðal hefðbundinna tákna sem minna á fallvalta
jarðvist. Myndlíkingar og skáldlegt myndmál hefur verið notað til að
leiða hugann að dauðanum án þess að gefa hann beinlínis til kjmna:
Slokknað kerti, sölnað blóm, sólarlag, vetrarfreri og yfirgefinar rústir. A
barokktímanum náði sú list hámarki sein fólst í því að setja saman nokk-
urs konar myndagátur, allegóríur, úr torkennilegu myiidináli og tdlvitn-
unum í klassískar bókmenntir sem áttu að leiða hugann að trúarlegum og
siðferðilegum hugmyndum um hverfulleika lífsins og mannlegan hé-
góma.
Raunsæislegar lýsingar og skáldlegt táknmál hafa yfirleitt þær tak-
markanir að lýsa aðeins hugarástandi þess sem upplifir dauðann óbeint
og það hefur vafist fýrir listamönnum að gefa innri geðshræringum sál-
arlífsins sannfærandi form. Með barokklist vaknaði nýr áhugi á að lýsa
sálarhfinu og finna tilfinningum viðeigandi birtingarmynd í ytri ásýnd,
andlitsfalli, líkamstjáningu og fasi. Sjálfsmyndir Rembrandts eru af
mörgum taldar einn hápunkturinn á þessari innhverfu skoðun á mann-
legri tilveru og bera vott um tilfinningalega innlifun sem gefur til kynna
vitund um eigin forgengileika. Löngu síðar, í málverkum expressjónista,
birtist enn ákafari og sársaukafyllri tjáning á innri sálarangist, svo sem í
málverkum Munchs, en hann á að hafa sagt að án sársauka væri engin
sköpun. Súrrealistar leituðu í smiðju Freuds og notfærðu sér draumkennt
táknmál Þanatosar, dauðahvatarinnar, sem á að leynast í bældum fylgsn-
um undirvitundarinnar.
Hvernig birtist dauðinn okkur í nútímalist? Hefur hún fengist við
hann á einhvern þann hátt sem er frábrugðinn því sem áður hafði tíðk-
ast? Hafa stóru spurningarnar í lífinu vikið fyrir formpælingum og elt-
ingarleik við nýstárleg efnistök? Það mætti halda að myndlistarmenn hafi
fengið sig fullsadda af að fást við dauðann í verkum sínum, eða við aðrar
118