Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2003, Blaðsíða 151

SJÓNGERVINGAR, SYNDIR OG HVERFULL VERULEIKI
andanum sé ljóst frá byrjun að þetta samhengi er tilbúið, þá er mjög erf-
itt að losa sig við þá hugsun að maður sé að lesa greinargerð eða skýrslu,
heiðarlega tilraun til að varpa ljósi á flókna atburðarás og margslungið
deiluefhi í því skyni að auðvelda einhverskonar yfirvaldi að komast að
niðurstöðu og taka ákvarðanir í framhaldinu. En á sama hátt og skýrslu-
samhengið er lífsseigt, er fölsunin ekki síður samhengi sem erfitt er að
losa sig útúr. Auk hins uppspunna bréfs í upphafi bókarinnar beitir Jón
Karl einni falskri tilvísun í ritdóm sem aldrei var birtur í Le Monde. Hafi
mér ekki yfirsést eitthvað eru verk sem nefnd eru í heimildaskrá að öðru
leyti raunveruleg verk sem hægt er að finna á bókasöfnum og í ritaskrám.
Engu að síður fær lesandinn á tilfinninguna að hann geti ekki verið alveg
fiss um að höfundurinn sé ekki að stríða honum þegar vitnað er í rit eða
höfunda og í hvert skipti sem maður er ekki alveg viss um titil eða per-
sónu finnst honum varla að hægt sé að vera öruggur um að tilvísunin sé
ósvikin nema hreinlega með því að athuga hana sjálfur.
Þessi tvöfalda blekking - skýrslusamhengið, sem krefst þess stöðugt að
textinn sé skilinn bókstaflega og alveg óskáldlega og fölsunarsamhengið,
sem gerir að verkum að lesandinn telur yfirleitt jafn líklegt að höfundur-
inn sé að skálda eins og að hann sé að segja satt - er ákaflega snjallt stíl-
bragð. Jón Karl vinnur vel úr því framan af og satt að segja er ekki að
undra að sumir verjendur bókarinnar Halldór efdr Hannes Hólmstein
Gissurason skuli líta til bókar Jóns Karls í leit að stílbrögðum sem rétt-
lætt geti vinnubrögð Hannesar.2 En Jón Karl hefur stílinn á valdi sínu,
Hannes hinsvegar ekki og tæplega mun hann ríða feitum hesti frá því að
sækja réttlætingu vinnubragða sinna til sjónhverfingameistara. Ferðalok
er í raun og veru nokkurskonar falsfræðibók: Það er fræðibók sem ertir
lesandann og gerir grín að honum og skilur hann efdr í óvissu um hvað
hann eigi að halda og hvers hann hafi orðið vísari. Það má tíl sanns veg-
ar færa að fá umfjöllunarefni eru jafnvel fallin til slíkrar meðhöndlunar
2 Hannes Hólmsteinn Gissurason 2003. Halldór. Reykjavík: Almenna bókafélagið. Það
er kunnara en ífá þurfi að segja að í desember 2003 sökuðu bókmenntagagnrýnend-
ur Hannes um að hafa tekið upp texta annarra höfunda með óleyfilegum hætti í þessu
fyrsta bindi ævisögu Halldórs Laxness, þar á meðal texta Halldórs sjálfs. Hannes
varði sig meðal annars með þeim rökum að aðferð hans væri lík aðferðum ýmissa
annarra ævisagna- og ffæðihöfunda. Einn af talsmönnum Hannesar, Bjöm Bjamason
dómsmálaráðherra, vísaði sérstaklega til bókar Jóns Karls í því sambandi og ummæla
hans í útvarpsþætti í byrjun árs 2004. Sjá „Halldór, Ferðalok, Kristmann - Ráðherr-
asldpti“ á bjom.is/pistlar/2004/01/04/nr/2640, skoðað 30. janúar 2004; Ríkisútvarp-
ið rás 1 Vcild ir vísindi útsending 4. janúar 2004, kl. 16.10-17.00.
149