Þjóðlíf - 01.08.1991, Blaðsíða 66

MENNING
BERTEL HÖGNI
Fyrsta barnið sem ausið var vatni úr skírnarfonti Thorvaldsens í dómkirkjunni í
Reykjavík. Heitinn eftir listamanninum Bertel og sá hann einu sinni. —Sagt frá
sérstœðum Islendingi, Bertel Gunnlögsson, sem endaði œvidaga sína einmana
og saddur lífdaga vestan hafs árið 1918
Það var hátíðleg stund í dómkirkjunni í
Reykjavík árið 1839 þegar fyrsta barnið
var vatni ausið úr skírnarfontinum sem
Bertel Thorvaldsen gerði í Róm. I heið-
ursskyni við listamanninn sem þannig
hafði sýnt hug sinn til föðurlandsins var
drengnum gefið nafn hans, Bertel.
ertel Thorvaldsen (1770—1844) var
af íslensku bergi brotinn eins og
kunnugt er en faðir hans var íslendingur-
inn Gottskálk Þorvaldsson tréskurðar-
meistari í Kaupmannahöfn. Sú ætt er oft
rakin til sr. Jóns prinna sem er ættfaðir
þúsunda íslendinga. Bertel Thorvaldsen
hafði lokið við gerð skírnarfontsins í Róm
árið 1826 og sent til Kaupmannahafnar en
þaðan átti þessi gjöf hans að fara föðurtúna
til. En er Thorvaldsen kom úr sinni löngu
útlegð frá Ítalíu 1838 komst hann að raun
um að skírnarfonturinn hafði hvergi farið
frá Höfn. Gekkst hann þá sjálfur fyrir því
að senda listaverkið heim og var það vígt í
dómkirkjunni í Reykjavík árið 1839 eins
og áður sagði.
Drengurinn sem heitinn var í höfuð
listamannsins var sonur Stefáns Gunn-
laugssonar bæjarfógeta í Reykjavík og
konu hans Ragnhildar Benediktsdóttur
Gröndals háyflrdómara Jónssonar. Þeir
voru því systrasynir Benedikt Gröndal
Sveinbjarnarson skáld og Bertel Högni
hinn ungi Gunnlögsson eins og eftirnafn-
ið er oftast skrifað eftir þeirra tíma móð.
Stefán bæjarfógeti og Ragnhildur kona
hans áttu sex börn en af þeim komust
aðeins tvö til fullorðinsára, bræðurnir
Ólafur og Bertel Högni og var töluverður
aldursmunur á þeim. Akveðin dulúð hef-
ur hvílt yfir ævi þeirra. Báðir ólu þeir
aldur sinn erlendis; Ólafur Gunnlögsen
varð doktor í heimspeki og síðar þekktur
stjórnmálaritstjóri í Frakklandi (d.1894).
Bertel fór einnig til útlanda, til Austur-
landa og Ameríku sem síðar segir gerr af.
Örlögin höguðu því svo til að skömmu
eftir skírn Bertels Gunnlögsson fóru for-
ÓSKAR GUÐMUNDSSON
eldrar hans til Kaupmannahafnar og bjó
fjölskyldan í húsi við Kóngsins Nýjatorg
andspænis bústað hins heimsfræga lista-
manns Bertels Thorvaldsen. Bertel Högni
var rösklega fjögurra ára þennan vetur
(1844) og svo merkilega vill til að hann
hefur skrifað bernskuminningu frá þeim
tíma um nafna sinn. Sú grein birtist upp-
haflega í tímariti sem hét „Skirnir“ og
Norðmenn í Ameríku gáfu út um nokkra
hríð. Greinin var síðan þýdd í tímaritið
Helgafell (1943).
ertel Högni segir þar frá því að hann
hafi setið við glugga og horft út á
Kóngsins Nýjatorg þar sem alltaf var eitt-
hvað að gerast sem dró að sér athygli barns
á hans aldri. í herberginu sátu einnig
stúlkur við sauma. „Allt í einu tóku allar
stúlkurnar viðbragð og stukku út að
glugganum. Thorvaldsen! hrópuðu þær
upp yfír sig einum rómi. Ég tók að skima í
sömu átt og þær horfðu af slíkum ákafa.
Maður kom gangandi yfir torgið og
stefndi á húsið okkar. Þegar hann nálgað-
ist varð mér ljóst af öllu fasi hans og yfir-
bragði að hér fór enginn meðalmaður. Ég
virti fyrir mér með undrun og aðdáun,
hversu keikur og fyrirmannlegur hann var
á velli og hárið mikið, hvítt og liðað. Hann
reigði lítið eitt höfuðið, gekk hratt og
rösklega, með léttum, sveiflubundnum
hreyfingum. Hann var með svarta der-
húfu á höfðinu, með kringlóttum kolli og
stóru skyggni, og í fremur stuttum, dökk-
um frakka, að því er mér virtist,
tvíhnepptum upp í háls. Þegar hann var
skammt frá húsinu okkar, þóttist ég sjá að
hann liti í svip upp í gluggann til okkar,
áður en hann hvarf inn í næstu götu....“
Bertel segir eðlilegt að hann muni þenn-
an atburð þrátt fyrir bernsku sína, þar sem
allir hefðu sýnkt og heilagt verið að tifa á
því að hann héti í höfuðið á þessum mikla
gamla manni.
Þennan sama vetur gekk nefnd Islend-
inga á fund listamannsins í Charlotten-
borg til að tjá honum þakkir þjóðarinnar
fyrir gjöfina, skírnarfontinn góða í dóm-
kirkjunni. Meðal nefndarmanna var Ste-
fán bæjarfógeti. „Við þetta tækifæri hafði
Thorvaldsen verið sagt frá því, að einmitt
fyrsta barnið, sem skírt var, þegar vígsla
fontsins fór fram, og heitið hefði verið
eftir honum sjálfum, ætti nú heima á
næstu grösum við hann, beint á móti bú-
stað hans. Þegar Thorvaldsen heyrði
þetta, lét hann þess getið að sig langaði til
að sjá piltinn og mæltist til þess við föður
minn, að hann kæmi með mig heim til sín,
einhvern tíma áður en farið yrði heim (til
íslands) með mig aftur...“
En áður en til þess kæmi varð Bertel
Thorvaldsen bráðkvaddur í Konunglega
leikhúsinu í Kaupmannahöfn að kveldi
hins 24. mars 1844. Bertel Gunnlögsson
lýsir einnig viðhafnarmikilli útför Thor-
valdsens sem hann minnist óljóslega.
í þessu minningarbroti um nafna sinn
fjallar Bertel Högni Gunnlögsson annars
aðallega um það hve illa mönnum hafi
farist illa við listamanninn síðar meir. Og
skammar íslendinga sérstaklega fyrir van-
rækslu: „Island hefur afsalað sér Thor-
valdsen ásamt heimsfrægð hans og heiðri í
hendur Danmörku, fósturjörðu hans, og
var þó Thorvaldsen með órækum íslend-
ingseinkennum, bæði á svip og vöxt. Og
sú fullyrðing er jafnvel ekkert ofmæli, án
þess að nokkurri rýrð sé kastað á allt það,
sem hann átti danskri og rómverskri
menntun að þakka, að hin listræna snilli-
gáfa Thorvaldsen hafi verið sérkennilega
íslensk og fornnorræn að eðli og anda.“
Bertel segir einnig að klíka öfundsjúkra
listamanna og listrýnenda hafi borið þau
brigsl á Dani að hafa hossað og hyllt Thor-
valdsen langt umfram verðleika og ver
hann töluverðu rúmi í að verja listheiður
nafna síns. Bertel segir einnig frá því
hvernig ítalir hafi löngum kunnað að meta
stíl Thorvaldsens og skynjað skyldleika
hans við verk Fídíasar, höfundar hinnar
66 ÞJÓÐLÍF