Þjóðlíf - 01.08.1991, Blaðsíða 23

eitthvað. Ég hefði gjarnan viljað vinna
eitthvað fyrir mitt land með þessa reynslu
að baki en þegar til átti að taka reyndist
ekki áhugi á því.
— Ég veit ekki hvar ég á að byrja þegar
spurt er: hvernig lifir þessi reynsla í þér?
Fyrst og fremst hafði þetta þau áhrif að ég
fór að leita að því hvernig þjóðfélagið gæti
verið án þess að niðurlægja fólk, keyra það
niður í ótta og örbirgð. Sú leit mín tók
langan tíma. Ég fór til Júgóslavíu, en þá
var talað um Júgóslava sem brautryðjend-
ur og endurnýjendur þessa þjóðskipulags:
sósíalismans. Sumarið 1960 sá ég hins veg-
ar ekki að þar væru að gerast hlutir sem
mikilvægir væru fyrir mannkynið. Ef
dvölin í Sovétríkjunum hafði einhver bein
áhrif á mínar pólitísku skoðanir, þá var
það helst til að styrkja mína trú á lýðræðis-
lega stjórnarhætti — ég sá að eins flokks
kerfi var vont.
— Einstaklingsfrelsið varð mér mjög
hugleikið: þjóðfélag þar sem einn flokkur
hafði ætíð rétt fyrir sér og bindur enda á
það líf sem vogar sér að hugsa öðruvísi,
drepur menn milljónum saman fyrir það
eitt að hafa skoðun — ég hafnaði því. En
kapítalismi? Ég veit það ekki — það orð
var ekki byrjað að nota þá. Þjóðnýting var
á þessum árum á dagskrá víða í Vestur-
Evrópu þannig að þá voru andstæður hug-
takanna sósíalisma og kapítalisma, spurn-
ingarnar um eignarhaldið, ekki sérstak-
lega í deiglunni þar. Menn hugsuðu frekar
um hið pólitíska kerfi, stjórnkerfið sjálft.
Seinna fóru menn að gaumgæfa frekar
hvernig skilvirkni í iðnaði tengdist eignar-
réttinum.
— Ég hafna hugtökunum hægri og
vinstri í pólitík — þessi hugtök eru alveg
merkingarlaus enda notuð í svo mörgum
merkingum: það er talað um hægri og
vinstri innan sovéska kommúnistaflokks-
ins svo dæmi sé tekið. Ég held ég hafi alltaf
haldið í það að frumgrunnur ríkisvaldsins
er samvinna og samtrygging — hrepparn-
ir gömlu voru tryggingafélög. Frumskyld-
ur ríkisins við borgarana voru að tryggja
samhjálp — ég veit ekki hvort það er
vinstri eða hægri. Ríkið hefur eina aðra
skyldu; hún er að tryggja að framleiðslu-
hættirnir séu þannig að þeir skili vörunum
á markaðinn. Þjóðir Evrópu hafa nú verið
að þreifa fyrir sér með þetta síðustu ára-
tugina, mikil tilraunastarfsemi hefur verið
í gangi í álfunni. Öll þjóðskipulög hafa
vitaskuld sína kosti og galla en mér finnst
Vestur-Þjóðverjum hafa tekist einna best
upp frá stríðslokum í að hanna þjóðfélag:
þeir hafa samræmt þessi tvö svið sem ég
nefndi áðan. Það að binda samfélag manna
í skriffinskuviðjar er mér ekki að skapi og
þar komum við að mótsögninni: um leið
og ríkið tekur að sér að tryggja samhjálp
þeirra sem lenda í slysum, óförum og sjúk-
dómum, þá þarf að koma upp skriffinsku-
bákni. Og slík bákn starfa eftir þeirri reglu
að um leið og einn maður hættir eru ráðnir
tíu í staðinn og allir hafa þeir nóg að gera.
Enginn ræður við þetta bákn því það vex
og á endanum er það orðið svo viðamikið
að því verður ekki haggað -þetta eru hinar
erfiðu mótsagnir frelsisins sem við erum
alltaf að fást við í nútímaþjóðfélagi, finna
leiðina milli skriffinskubáknsins annars
vegar og hins vegar þess kerfis sem sker
allt niður við trog og hefur bara lögreglulið
sem stjórnar umferðinni.
— Ég held að aðalgallinn á íslenskum
samfélagsháttum sé sá að við kunnum
ekki að skipuleggja framleiðsluna nógu
vel. Okkur finnst alltaf að við getum hag-
að okkur eins og okkur dettur í hug. Það
eru til viss lögmál um fyrirtæki svo þau
geti skilað gróða. Ef menn ætla að selja á
erlendum mörkuðum og ná góðum ár-
angri þá verða menn að haga sér skil-
merkilega og skipulega, afla sér þeirrar
þekkingar sem þarf til að fara út í slíkar
aðgerðir: það er stóri bresturinn hjá okkur
að við kunnum þetta ekki, okkur finnst
við ekki þurfa að lúta þessum lögmálum
— við erum frjálst fólk og finnst við geta
gert það sem okkur dettur í hug eins og
hagstjórnarsaga okkar eftir stríðið sýnir:
við látum verðbólgu rjúka upp úr öllu
valdi, sífellt, og sú stýring sem kemur frá
ríkinu annars vegar og allt hitt sem kemur
frá fyrirtækjunum — þetta tvennt rímar
illa saman. Niðurstaðan verður sú að við
erum í sífelldum vandræðum í grunn-
framleiðslunni.
— Við höfum sem sagt ekki enn fundið
þá stjórnunarhætti hjá ríkisvaldi og fyrir-
tækjum til að ná þeim árangri sem við
erum sífellt að reyna að ná. Sumt af þessu
eru áhrif frá sósíalískum hugsunarhætti
sem er mjög rótgróinn á íslandi, líka með-
al þeirra sem stjórna fyrirtækjum: þeir
hugsa ekki eins og fyrirtækjastjórnendur
heldur eins og embættismenn — ef eitt-
hvað bjátar á, þá hringi ég suður og þá
verður því reddað af þeim sem sitja á pen-
ingapokum í einhverjum sjóðum og ráð-
um. Þetta leiðir til óraunsæis. Menn vita
ekki hvað á að selja vöruna fyrir því menn
fara ekkert eftir framleiðslukostnaðinum
sjálfum — við keyrum bara fyrirtækið
áfram sama hvort það ber sig eða ekki.
Síðan er spurningin líka um þá stýringu
sem ríkið beitir í peningamálum, ákvarð-
anir um gengi og annað: þarna vantar
rauðan þráð, einhverja varanlega stefnu,
sem vonandi kemur með reynslunni.
— Lýðræðisvitund íslendinga? Það fer
nú eftir því hvað þú kallar lýðræðisvitund.
ÞJÓÐLÍF 23