Tímarit Máls og menningar - 01.12.1947, Síða 127

UMSAGNIR UM BÆKUR
221
innar. í fjórða bindi verksins er því lýst, hvemig hann vex upp úr umhverfi
sínu. Skyldur og hugðarefni togast á um sálu hans. Honum verður æ star-
sýnna á ranghverfu þýzkrar menningar: Þröngsýni og sérþótti, hroki og und-
irlægjuháttur, kaldrifjað og hugsjónasnautt raunsæi annarsvegar, en ógagnrýn
draumhygli og freyðandi tilfinningaefja hinsvegar, — allt fær þetta svo á
hann, að hann stenzt ekki lengur mátið. Hann skorar samtíð sína á hólm og
berst vasklega um stund, en ekki að sama skapi viturlega. Auðvitað lýkur
þeirri viðureign eins og efni standa til. Hann fellur í ónáð hjá hertoganum
og hlýtur fyrirlitningu allra góðra borgara. Honum veitist jafnvel erfitt að sjá
sjálfum sér og móður sinni farborða. Hann þráir að komast brott, því að hon-
um er Ijóst, að hann muni aldrei ná fullum þroska, ef hann sleppur ekki úr
prísundinni. Þegar á reynir, lxefur hann ekki hrjóst í sér til að yfirgefa móð-
ur sína. En skyndilcga skerst svo í odda með söguhetjunni og hinurn prúss-
neska anda, að henni er ekki lengur viðvært á æskustöðvunum: Jóhann Kristó-
fer lendir nefnilega í illdeilum við hermenn keisarans og verður að flýja úr
landi samdægurs til að forða lífi sínu. Hann flýr til Frakklands og sezt að í
París. Þar hefst sá hluti verksins, sem minnst á skylt við venjulegar skáld-
sögur, en miðlar lesendum engu að síður dýrmætri þekkingu og menntun.
Hillingaljóminn, sem umleikið hefur franska menningu í vitund Jóhanns
Kristófers, dofnar fljótlega í hlífðarlausri birtu veruleikans og við honum
blasir allt annar heimur en sá, sem hann hafði vænzt að finna. Aftur upp-
hefur gagnrýnandinn raust sína og þyrmir fáu, en langa stund verður athurða-
rás ærið lygn og söguþráður mun slitróttari en áður. Hætt er við, að sumum
finnist helzt til mikill ritgerðarbragur á þessum kafla og lesi hann því hrað-
ara og verr en skyldi. Slíkt væri óneitanlega mesta glapræði, því að hann er
bezti lykillinn til skilnings á verkinu öllu. Þar birtist sú samtíð, sem Rolland
vildi gefa nýtt viðhorf til lífs og listar. Ymislegt í gagnrýni hans virðist mér
eiga brýnna erindi til nútímamanna en fjölmargar auðlesnar skáldsögur, sem
nú eru í tízku; mér fannst til dæmis íhugunarvert, þegar ég las miðkafla
verksins enn að nýju fyrir fáum vikum, að hliðstæðar veilur í menningarlífi
okkar Islendinga skyldu einlægt koma í huga mér, meðan á lestrinum stóð.
Hinu má þó sízt gleyma, að þrátt fyrir allt nýtur Jóhann Kristófer sín bezt í
hinum franska heimi og þar gefst honum fyrst svigrúm til að þroska hæfileika
sína. Að vísu heimsækir hann bernskustöðvar sínar aftur, en festir þar ekki
yndi framar, þolir ekki þýzkt andrúmsloft. Leið hans liggur einnig til Sviss og
Italíu, en helztu manndómsárum ævi sinnar eyðir hann í París, og þar endar
hann loks hið langa og torsótta skeið. Einn var hann ekki á göngunni, heldur
í fylgd heillar kynslóðar. Kringum hann ólgaði og byltist þjóðlíf tveggja stór-
velda og raunar menning gervallrar Vestur-Evrópu, þar sem ógleymanlegum
myndum brá fyrir í sífellu, fögrum og unaðslegum, dimmum og harmþrungn-
um. Sumt samferðafólk hans tekur sér bólfestu við hlið honum innst í barmi
lesanda, til dæmis foreldrar hans, föðurafi og móðurbróðir, Minna, Sabína,
Rósa, Schulz gamli, Olíver, Emmanúel, Grazia. Ef til vill verður þó þátturinn