Tímarit Máls og menningar - 01.03.1951, Side 103

UMSAGNIR UM BÆKUR
93
Kant nafnbótinni iddjót. Skemmtilegir
eru oft hinir snöggu útúrdúrar hans frá
efni því, sem hann er að ræða um. í
síðasta bindi æfisögunnar er ágætt dæmi
slíkra útúrdúra.' Hann er að tala um
sjúkdóma og mataræði sjúklinga, en slær
svo fyrirvaralaust yfir í aðra sálma:
„Skelfing held ég hann hafi verið lítill
læknir, hann Jón biskup Helgason. Og
alveg er hann kviktrúlaus, þessi Símon
Jóhannes Agústsson. Eg var að hlusta á
fyrirlestra hans í útvarpinu um drauma.
Við Bjagga hlæjum nú að svoleiðis la-
boratorispeki."
Arni prófastur hefur megnustu ótrú á
stofulærdómi. Lærdómurinn gerir menn-
ina ekki vitra. Oftar en hitt gerir hann
þá að fíflum. En alþýðan, sem vinnur
hörðum höndum og umgengst á degi
hverjum náttúruna og skepnumar —
hún veit sitt af hverju, sem skólamönn-
unum er hulið. í einfaldri trú hennar og
náttúrlegri afstöðu til hlutanna finnur
hann hina sönnu lífsspeki.
Eins og sjá má af undanfömum dæm-
um, er séra Árni ekki myrkur í máli, og
gildir það jafnt um lof sem last. Hann
er einarður og djarfmæltur og lætur sitt
hvað flakka. Réttilega tekur söguritar-
inn það fram, að „skikkanleg og talfá“
æfisaga hefði aldrei orðið lífssaga Áma
prófasts. Og þar sem þarna kemur við
sögu aragrúi nafngreindra manna, þarf
engan að furða, þótt eitthvað verði
blandin ánægjan með vitnisburðina.
Séra Árna hefur líka af sumum verið
borin á brýn bæði lastmælgi og lygi.
Höfundur lætur þess getið undir bókar-
lok, að komizt hafi á gang sú skemmti-
lega fyndni, að ekki væri á góðu von,
„þar sem lygnasti maður landsins segir
frá og sá trúgjamasti færir í letur.“
Um réttmæti slíkrar fyndni skal látið
ódæmt að sinni. Óvilhallur lesandi lætur
sig þessa hluti litlu varða. Um rétthermi
og skoðanir eins manns á málefnum og
öðrum mönnum má þrátta til eilífs nóns.
Og æfisaga eins og þessi er að sjálfsögðu
hvorki sannfræði né sagnfræði fyrst og
fremst. Hún er bókmenntir. Vafalaust
lýgur séra Árni einhverju, ef ekki vís-
vitandi, þá óviljandi. Að minnsta kosti
skal það játað, að ekki eru allar sögur
hans jafn-sennilegar. En ef hann lýgur,
þá gerir hann það af list og íþrótt. Mikið
mættu þeir öfunda hann, blaðasnáparn-
ir okkar. Ef mig misminnir ekki, þá hef
ég einhvem tíma heyrt málshátt, sem
hljóðar eitthvað á þessa leið: Betri er
hrein lygi en heimskur sannleikur. Og
söguritarinn gaukar að okkur öðru spak-
mælinu til, sem við mættum gjarna velta
vöngum yfir um stund: „Það er ein af
náðargáfum snillingsins að trúa því, sem
hann veit að er lygi.“
Þegar litið hefur verið yfir þetta ein-
stæða ritverk í heild, spyr maður sjálfan
sig: Hverjum ber að þakka? Að sjálf-
sögðu báðum, sögumanni og söguritara.
En hver myndi hlutur þeirra, hvors um
sig? Þeirri spurningu getur vafizt fyrir
manni að svara. Það eitt er víst, að hlut-
ur beggja er stór. 011 uppistaða verks-
ins er vitanlega frá Áma prófasti, og
frásögnin tekur svip af honum. En mynd-
um við hafa eignazt þessa bók, ef séra
Ámi hefði verið einn um hituna? Vafa-
laust ekki. Það er nokkum veginn óhætt
að fullyrða, að hann hefði aldrei lagt í
það sjálfur að rita æfisögu sína. Hann
var orðsins maður, en ekki pennans. Og
þótt hann hefði gert það, myndi verkið
hafa orðið allt annað. Líklega hefði orð-
ið úr því hálfgildings óskapnaður, rugl-
ingslegar frásagnir úr austri og vestri,
kannski lítt læsileg bók, þótt víða kynni