Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Side 19

Herbert Marcuse
rótum runnin. Kenningar hans, lífsskoðun og framar öllu meðferð hugtaka
er naumast skiljanlegt nema átta sig á hvernig heimspeki hans og hugsun
hafa þróazt, og er þá ekki sízt athyglisvert hvernig hann reynir að brúa
djúpið milli kenninga Heideggers og Karls Marx eða bræða þær á vissan
hátt saman, ekki auðveldara en það er. Heidegger, sem frægastur er fyrir
hók sína Sein und Zeit, tók við af heimspekingnum Husserl og myndaði sinn
skóla í fyrirbærafræði og sneri sér einkum að beinni athugun á existenz eða
lífstilveru mannsins, vill gefa svar við því hverskonar lífvera maðurinn sé
og hver sé hans eiginlegi tilgangur. í ontólógískum skilningi sé hann verandi
í heiminum, bundinn eðlistengslum við umheiminn og meðbræður sína, í
sjálfum sér dýpst inni ákveðin skilnings- eða vitundarvera, og skilgreinir
Heidegger stöðu hans af mikilli orðleikni, segir á þýzku að þessi skilnings-
vera hagi sér „zur Umwelt besorgend, zu den Menschen fursorgend, zu sich
selbst sorgend“, hvernig sem á nú að reyna að koma þessu á íslenzku, en
merkir þó sem næst að hún eigi hlutdeild í umheiminum, hafi hluttekningu
með mönnunum og beri eigin hlut áhyggjusöm fyrir brjósti, eða nær orða-
lagi höfundar: hafi samhyggju með umheiminum, umhyggju fyrir mönn-
unum og áhyggju af sjálfri sér. Niðurstaðan er að maðurinn sé angistarfull
sek vera, háð tímamörkum fæðingar og dauða, og ekki kölluð fyrr en í
dauðanum til sinnar eiginlegu tilveruhæfni (Sein-Können), og það að vera
frjáls undir komu dauðans er sjálfur tilgangur eða gildi mannlegs lífs. Og
þar eð mannleg tilvera er tímanleg (zeitlich) og fær sína endalykt í dauð-
anum, gerir Heidegger mikið úr hugtakinu tímanleiki (Zeitlichkeit) og út-
listun tímans, er sé skilyrði til að geta öðlazt skilning á „söguleikanum“
(der Geschichtlichkeit), öðru mikilvægu hugtaki í heimspeki Heideggers,
en hér er sérstaklega á þau bent vegna þess að þau koma einnig mjög við
sögu hjá Marcuse (Sartre ofl.). Söguleiki á að tákna eigind, ásigkomulag
og rás viðburðanna, vera „skilyrði innihaldslegrar sögu“. En sú aðferð
Heideggers að takmarka sagnfræðihugtakið við söguleika leiðir hann út af
braut raunverulegrar hlutlægrar sagnfræði, og sögulegum samfélagsveru-
leika ýtir hann til hliðar sem „óeiginlegum“. I heimspeki sinni ætlar Heid-
egger að komast á fastari grundvöll og verða frumlegri með því að gera
tilveru einstaklingsins að rannsóknarefni sínu. Og einstaklingssjónarmiðið
er einmitt sá grundvöllur sem heimspeki Heideggers hvílir á, og þar er djúpið
staðfest milli hans og marxismans. Að skilningi Karls Marx er maðurinn
sköpun sögunnar frá upphafi og gerandi hennar, félagsvera, en í augum
Heideggers og fylgjenda hans einstaklingstilvera með takmarkið í sjálfri sér,
9