Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Síða 26

Tímarit Máls og menningar
sem heildar. Hún hlýtur því að verða hugspekileg, en „þó ekki hugspekileg
eingöngu“. Hún verður að eiga sér forsendu í þjóðfélaginu sem er, stendur
að því leyti á sögulegum grunni, en ætlar nýju þjóðfélagi nýtt markmið.
Marcuse heldur sér ekki síður fast við díalektíkina en byltingarsj ónar-
miðiö, en sniðgengur alveg díalektík hinnar sögulegu efnishyggju. Hann
rekur af miklum lærdómi þróun rökfræðinnar allar götur frá Platon og
Sókratesi, afneitar formrökfræði Aristótelesar sem hann telur fyrsta skrefið
á langri leið vísindalegrar hugsunar yfir á það hástig sértekningar og stærð-
fræðimennsku sem í nútíðar þjóðfélagi aðhæfir hugsunina skynsemisrökum
tækninnar, hefur með öðrum orðum reynzt rökfræði yfirdrottnunar. Marcuse
skýrir á þessa lund hvaða stefnu hún tekur: „Með því að skilgreina hug-
myndirnar í ljósi möguleika sem skipast gerólíkt í hugsun og tilveru rekst
hin heimspekilega gagnrýni á veruleikann sem hún greinir sig frá og fer að
skapa sér heim skynsemdarinnar utan við möguleika eða óvissuástand
reynsluheimsins“. En er þá ekki Herbert Marcuse á sömu leið inn í frum-
spekina? Hann teflir reyndar fram gegn formrökfræðinni díalektískri hugs-
un. í sem stytztu máli sagt lætur hann hana eiga rætur í því sem „er“ og
hinu sem vera „ætti“. í ljósi innra eðlis og hugmyndar eru menn og hlutir
ekki eins og þeir koma fyrir augu; hugsunin er þannig í mótsögn við það
sem er (gefið), setur sannleika sinn andspænis sannleika hins tiltekna veru-
leika. Sannleikurinn fyrir sjónum hugsunarinnar er hugmyndin. Sem slík,
innan takmarka ákveðins veruleika, er hún „aðeins“ hugmynd, „aðeins“
eðliskjarni, — möguleiki. En þessi eðlislægi möguleiki er af sérstöku tagi.
Framkvæmd hans felur í sér umbyltingu ríkjandi ástands, því að hugsa
samkvæmt sannleikanum er bundið því að lifa samkvæmt sannleikanum“.
„Rökfræðilegur sannleiki verður sögulegur sannleiki.“ Díalektíkin sem
Marcuse styðst við eru andstæðurnar milli þjóðfélagsins eins og það er og eins
og það ætti að vera. Gagnrýniskenning hans er einskonar útópía að því leyti
að hún eygir í framtíðinni nýja veröld sem er í senn æskileg og möguleg.
En þó að hlutlæg brennandi nauðsyn sé á umbyltingu kerfisins er meðvitund-
in um þá nauðsyn ekki enn til né andlegur skilningur á henni. Þar eð iðnað-
arþj óðfélagið er samgróin heild, með allar sínar stoðir fastreyrðar saman,
geta öflin til að kollvarpa því ekki komiö innan frá, heldur verður andstaðan
að koma „utan að“, úr útjöðrum þjóðfélagsins, frá þeim sem ekki eru inn-
lyksa í sérréttindaheildina eða hafa ekki látið bæla niður eðlisþarfir sínar
né leiða þær í tilbúna farvegi, frá þeim sem eiga frjálsar hvatir, neita en
ekki játa kerfinu. Merkisberar þessarar andstöðu eru útlagar þj óðfélagsins,
16