Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Qupperneq 91

Hamingja í íslenzkum fornsögum
rita eftir snillinginn Hugó, er varðveitt í Hauksbók, í íslenzkri þýðingu,
sem kann að hafa verið gerð um 1200. Mér þykir eðlilegast að gera ráð fyrir
því, að íslenzku klaustrin hafi einkum stuðlað að því, að ýmsar nýjungar í
siðfræði bárust hingað til lands frá Frakklandi og Englandi á síðara hluta
12. aldar og fram eftir 13. öld. Og þótt ég muni ekki reyna að leiða rök að
því hér, þá er engin fjarstæða að láta sér detta í hug, að kynni íslendinga af
sálarfræði og siðfræði lærðra manna á 12. öld eigi drjúgan þátt í því, hve
frábæran skilning sumar íslendingasögurnar sýna á mannlegum hvötum og
tilfinningum. Það sýnir meðal annars húmanisma sagnanna, að þær lýsa
fólki af lágum stigum með sama skilningi og samúð og höfðingjum og öðr-
um fyrirmönnum. Maðurinn sjálfur, hvort sem hann er kristinn eða heiðinn,
fátækur eða ríkur, er aðalatriðið.
Hér er enginn tími til að ræða kenningar einstakra siðfræðinga, en þó
vildi ég drepa lauslega á einn. Heilagur Bernhard frá Clairvaux var einhver
áhrifamesti kennimaður 12. aldar, og eru enn til brot af verkum hans í ís-
lenzkum þýðingum. Eins og grískir spekingar fornaldar, lagði hann sérstaka
áherzlu á sjálfsþekkingu. Menn áttu fyrst að kynnast sjálfum sér, síðan ná-
ungum sínum og síðast guði, því að án þess að ráða yfir mikilli sjálfsþekk-
ingu og skilningi á mönnum yfirleitt, er ekki unnt að öðlast þekkingu á
guði. Hér er því um eins konar þekkingar-stiga að ræða, og einungis síðasta
og efsta þrepið heyrir guðfræðinni til. Hin tvö lægri stigin varða einkum þær
fræðigreinar, sem nú á dögum kallast sálarfræði og siðfræði. Á 12. öld verð-
ur maðurinn sjálfur eitt helzta viðfangsefni margra hugsuða og rithöfunda,
og eftir því sem skilningur óx á eðli mannsins, óx virðingin fyrir honum og
göfgi hans. Þessi aukni skilningur á mannlegum vandamálum kemur glöggt
fram í bókmenntum miðalda. Það er engin tilviljtm, að á síðara hluta 12.
aldar er ort hið stórfræga sögukvæði um Alexander mikla, sem Brandur
Jónsson ábóti í Ágústínusar-klaustri í Þykkvabæ snaraði á glæsilega ís-
lenzku. Þótt Alexander mikli væri uppi löngu fyrir Krists burð, þá skipti
heiðnin miklu minna máli en afrek hans, hetjusaga hans og harmsaga hans.
Alexander var mikilmenni, og var það næg ástæða fyrir skáldið að yrkja um
hann stórfenglegt kvæði, en af frásögninni getum við einnig numið ýmsan
lærdóm um mannlegan veikleika og styrkleika almennt. Svipuðu máli gegnir
um Islendingasögur, að heiðingjar á borð við Hrafnkel Freysgoða, Egil
Skallagrímsson og Gunnar á Hlíðarenda þóttu ekki lakara söguefni en þeir
menn, sem fæddir voru um eða eftir kristnitöku. En Alexanders sögu og ís-
lendingasögum er það einnig sammerkt, að orðfæri þeirra og hugmynda-
6 TMM
81