Tímarit Máls og menningar - 01.12.1979, Síða 105

Hans Scherfig
hatt og telja sögu Teodórs Amsted fullorðins framhald af skáldsögunni um
skólaár hans. Atburðarásin í Fulltrúanum sem hvarf er í stuttu máli sú að
friðsamur embættismaður, sem lifir venjubundnu borgaralegu lífi, flýr frá konu
sinni, barni og stöðu og sest að uppi í sveit undir fölsku nafni. Hann skiptir um
hlutverk við gamlan skólafélaga sem er orðinn þreyttur á tilverunni og lætur lita
svo út sem hann hafi svipt sig lífi. En allt kemst upp, Amsted er stungið inn,
dæmdur fyrir svik. Þegar hann hefur afplánað refsingu sína hefur hann svo
mikla óbeit á lífinu utan fangelsismúranna að hann snýr þangað aftur og játar að
hafa myrt skólabróður sinn. Nú getur hann eytt því sem eftir er ævinnar i
fangelsi þar sem allt er í föstum skorðum. Saga Teodórs Amsted er frásögn af
þeim tómleika og skorti á persónulegri sjálfsvitund sem leiðir af borgaralegri
tilveru. Segja má að það sé einmitt skólagaaga hans í menntastofnun þar sem
valdið ræður ríkjum sem sé orsök þess að hann sem fullorðinn tekur ósjálfstæði
og einhæfni fram yfir frelsi. Með þessum tveimur skáldsögum hefur Hans
Scherfig sýnt fram á að borgaralegt uppeldi geri fórnarlömb sín langbest hæf til
að lifa — í fangelsi. Skoðaðar sem þróunarsögur eru bækurnar ádeila á hug-
myndir borgarastéttarinnar um einstaklingsmenntun sem þær afhjúpa sem
skilyrðislausa aðlögun að sjúku þjóðfélagi.
Þjóðfeíagsmynd sögunnar
Enda þótt Vanrcekt vor gerist í þröngum heimi skólans má segja að hún gefi sýn
til þjóðfélagsins. Bæði er skólanum lýst sem litlu þjóðfélagi út af fyrir sig og svo
er líka heimur utan skólans. Scherfig skapar náin tengsl milli þessara tveggja
þjóðfélagsmynda bókarinnar með því að sýna hvernig kúgunarkerfi skólans elur
nemendurna upp svo þeir geti seinna innt af hendi hlutverk sitt sem kúgarar í
hinu borgaralega þjóðfélagi. Jafnt í lýsingunni á heimi skólans sem og í hinum
fáu svipmyndum sem höfundurinn bregður upp af þjóðfélaginu utan hans sýnir
hann andstæðurnar milli þeirra sem er stjómaó annars vegar: nemenda skólans,
undirsáta yfirlæknisins og sjúklinga, sakborninga dómarans, sóknarbarna
prestsins — og stjómendanna hins vegar: kennara og valdsmanna. Einkenni
þeirra sem er stjórnað eru þau að þeir þekkja hvorki sjálfa sig né aðra. Þeir fylgja
reglum kerfisins í blindni og beygja sig undir takmarkanir á frelsi sínu. Hins
vegar einkennast stjórnendurnir af stéttarhroka og valdbeitingu sem stundum
nálgast hreina harðstjórn. Gömlu stúdentarnir nítján eru bæði stjórnendur og
fórnarlömb. Með því að notfæra sér áhrifamiklar stöður sínar í þjóðfélaginu hafa
479