Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Side 122

Tímarit Máls og menningar
um sögumannsins, Jóns Oddssonar,
ákveðin lífstrú í ætt við trú Gríms Ell-
iðagríms, þrátt fyrir skipbrot hennar í
sögunni.
Sögumaðurinn hefur vafist fyrir rit-
skýrendum. Ólafur Jónsson vék að hon-
um m.a. í grein í Félagsbréfi AB 1963,
sem reyndar er ekki tilgreind í heimilda-
skrá ritgerðarinnar, og þótti Jón Odds-
son ekki nógu skýr persóna innan fram-
vindu verksins. Matthías telur hann hins
vegar eina þýðingarmestu persónu sög-
unnar. Sjálfslýsing hans fléttast inn í frá-
sögnina enda þótt hann standi fyrir utan
hin eiginlegu átök; eftir á ásakar hann
sjálfan sig fyrir að hafa ekki skorist í
leikinn. Fyrrnefnd ályktunarorð eru
niðurstaða hans af ragnarökum sögunn-
ar, og í þeim er hann sjálfum sér sam-
kvæmur. Lífstrúin, trú á óeigingjarna
þjónustu mannsins við náunga sinn, rís
upp úr öskunni þrátt fyrir allt. I
skemmstu máli þykir mér niðurstaða
Matthíasar sannfærandi og sagan vera
betri og heilli fyrir bragðið.
Mynd nútímamannsins
Eins og fram hefur komið er greining
einstakra sagna til fyrirmyndar og besti
hluti ritgerðarinnar. Ymsum innskotum,
og ekki síst upphafskafla og lokaköflun-
um tveimur, Mannsmyndin og Heims-
myndin, er ætlað að setja niðurstöð-
urnar í víðara samhengi. Eða eins og
segir í formála: „að skýra og rekja upp-
runa þeirra hugmynda um líf og tilveru
sem fram koma í sögunum." (9). I raun
fjallar ritgerðin ekki síður um feril þeirra
hugmynda sem fram koma í sögunum
en uppruna þeirra. Jöfnum höndum er
vísað aftur, til Schopenhauers, Nietz-
sche og Unamuno, og fram, til Camus
og Sartre. Eins og ritgerðin er byggð
upp eru það framar öðru hin „nútíma-
legu“ einkenni sem höfundur er á hött-
unum eftir, þau sem sameiginleg eru
„hinum tilvistarlega módernisma" í ís-
lenskum bókmenntum. En í stað þess að
leita að „mynd nútímamannsins" í þess-
um sögum hefði verið miklu forvitni-
legra ef reynt hefði verið að marka þeim
stað í menningarumræðu og bók-
menntum síns tíma.
Ritgerðin markast sennilega af því að
vera í upphafi hluti af yfirgripsmeira
verki með öðrum áherslupunktum. Höf-
undur þenur sig þar af leiðandi yfir
stærra svið en ella, bókmenntasögu-
kaflar eru heldur alhæfingarkenndir og
stundum er eins og höfundur hafi ekki
hemil á lærdómi sínum. Framsetning
mætti vera skipulegri og styttri á stöku
stað (sjá t.d. tvítekna umfjöllun um
smásöguna Ekkjumabur, bls. 104—6 og
151-3).
Höfundur einblínir ekki á „kreppu-
sögurnar" einar, þannig er ágætur kafli
um Drenginn í bókarlok. Hins vegar
hefði verið fengur að því ef hann hefði, í
kjölfar svo prýðilegrar greiningar á
skáldsögum þessa tímabils, fjallað nánar
um breytingar á lífsskoðun og hug-
myndaheimi sagna Gunnars Gunnars-
sonar eftir 1920.
I lok ritgerðarinnar eru kreppusög-
urnar þrjár hnyttilega nefndar „einka-
styrjöld rithöfundarins við sjálfan sig og
almættið" (165). Þegar sú styrjöld hafði
verið háð og valurinn ruddur lá leiðin
greið í önnur stríð, í hvert stórvirkið af
öðru. Hugmyndaheimur þeirra sagna
hefur ekki verið kannaður til neinnar
hlítar, og eins er löngu tímabært að gera
hugmyndasögulega könnun á sögu-
legum skáldsögum Gunnars Gunnars-
sonar. Vonandi lætur Matthías Viðar
Sæmundsson ekki hér við sitja.
Þorleifur Hauksson
472