Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Page 39

Ilmur af nafni rósarinnar
ingar um náttúrulögmál séu ekki nauðsynlega sannar staðhæfingar: það vill
svo til að sólargeislinn herðir leirinn en bræðir vaxið, en þetta gæti verið á
hinn veginn eða einhvern annan veg; það er ekki nauðsynlegt að þetta sé
eins og það er, það vill bara svo til. Þetta hefur aftur þá afleiðingu að engin
trygging er fyrir því að veröldin haldi áfram að haga sér eins og hún hefur
gert hingað til. Þessar hugmyndir Ockhams um orsakasamband eru áþekkar
hugmyndum sem Nicolas de Malebranche (1638 —1715) setti fram alllöngu
síðar og hafa þó einkum verið tengdar nafni Davids Hume (1711 —1776):
dómar af gerðinni „X orsakar Y“ merkja ekkert annað en að sé X til staðar,
fylgi Y og sé X tekið burt komi ekkert Y. Setningar um orsakasamband
verða ekki sannaðar með rökfræði. Ockham orðar þetta nauðsynjarleysi or-
sökunar oft með tilvísun til þess hvað Guð gceti gert: hann gæti til dæmis
látið sólarljósið bræða leirinn og herða vaxið. Vilhjálmur af Baskerville
hefur einmitt þetta í huga þegar hann segir við Adso að ef altæk iögmál
(„allsherjarlögmál“ í þýðingunni) væru í rauninni til, væri Guð „fangi
þeirra, þar sem Guð er á hinn bóginn algerlega frjáls og fyrir eina einustu
athöfn vilja hans yrði heimurinn allur annar ef honum þóknaðist" (194). Öll
þessi hugsun verður ljós ef „einstaklingsinnsæi“ og „innsæi einstakl-
inganna“ er breytt í „bein skynjun”.
Sams konar athugasemd á við um það sem sagt er fyrr í þessu samtali, þar
sem Vilhjálmur er að segja að almúgafólk, „hinir einföldu", hafi ýmislegt
fram yfir lærðu doktorana. Þeir „hafa innsæi einstaklingsins", stendur í þýð-
ingunni og er ekki gott að sjá hvað það gæti merkt (192). Rétt væri að segja:
„Þeir geta skynjað einstaka hluti beint.“ Hugsunin er sú að allir menn séu
jafn færir um að skynja einstaka hluti í kringum sig, og alþýðufólk kannski
að því leyti betur sett en lærdómsmennirnir að engin ósönn vísindi og fræði
villa því sýn.
Ockham hafnaði þó ekki með öllu þeirri gömlu aristótelísku hugmynd að
vísindi fjalli um altæk efni. En hann endurtúlkaði þessa setningu og vildi að
auki telja staðhæfingar sem lýsa beinni skynjun til vísindalegra staðhæfinga,
en það var nýmæli. Staðhæfingar vísindanna voru áfram altækar staðhæfing-
ar: „maðurinn er viti borið dýr“ eða „tiltekin þykkt af gleri svarar til
tiltekins styrkleika sjónar“. Hér er ekki verið að tala um einstaka tiltekna
menn, dýr, gler eða sjón heldur þessa hluti almennt og yfirleitt. En Ockham
lagði ríka áhersu á að af því leiddi ekki að til sé í veruleikanum sjálfum
eitthvað altækt sem hin altæku orð vísa til. Hið eina sem er altækt eru orðin
sjálf og úr þeim má búa til sannar setningar um marga hluti: „Sókrates er
maður“, „Xanþippa er maður“, „Gunna er maður“. I hverri slíkri setningu
vísar orðið „maður“ til þess einstaklings sem það er notað um í hvert skipti,
ekki til einhvers sem er sameiginlegt öllum einstaklingunum. Hann hélt því
173