Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Blaðsíða 126

Tímarit Máls og menningar
Einn þáttur í þeim jarðvegi „sem fas-
isminn þreifst best í“, og sem kvað ein-
kenna hugmyndaheim Sigurðar Nordal,
á að vera „trúin á óskiljanleika veruleik-
ans í grundvallaratriðum [principiella
oförklarlighet]“ (42). Fram að þessu hef
ég fyrir mitt leyti aldrei rekist á nokkurn
speking, sem hefur verið fær um að rök-
styðja skiljanleika veruleikans í grund-
vallaratriðum, svo óyggjandi sé. Auðsjá-
anlega situr fasisminn um okkur öll, allt-
af og alls staðar.
Samkvæmt Arna er aðdáun á náttúr-
unni ákaflega ískyggilegt fyrirbrigði hjá
íslenskum menntamönnum, ekki aðeins
á millistríðsárunum. Hann finnur fýluna
af nasismanum á ótrúlegustu stöðum:
„Vegsömun sveitalífsins (átthaga Uglu)
minnir reyndar á hugmyndafræði nas-
ismans.“ (80)
Nú í „Athugasemdum" er Arna mikið
í mun að sanna a. m. k. „hvílíkt erkií-
hald Sigurður Nordal var um tíma“
(593). Leggjum við hlustirnar: Nordal
efaðist „nokkuð um ágæti lýðræðisins,
hann var rammur þjóðernissinni, hann
vildi takmarka frelsið, hann efaðist um
ágæti skynseminnar og barnafræðslunn-
ar, hann vildi hafa harðar refsingar og
dró kosti framúrstefnulistar í efa“ (595).
Hér er ekki staðurinn að rannsaka þessa
klausu í heild; það væri efni í ritgerð eða
jafnvel bók. En lítum a. m. k. á eitt
atriði.
Árni tilkynnir stutt og laggott, að Sig-
urður Nordal hafi verið „rammur þjóð-
ernissinni". En hvernig lýsir slík stefna
sér? Þjóðernissinni getur verið þýskur
maður sem langar að kúga aðrar þjóðir
með vopnum og útrýma Gyðingum í
þar til gerðum fangabúðum — einsog
Adolf Hitler. Þjóðernissinni getur verið
maður sem er stoltur af afrekum þjóðar
sinnar og hefur bjargfasta trú á að fram-
tíðin muni sýna yfirburði hennar — eins-
og höfundur Alþýðnbókarinnar. „Þjóð-
ernissinni" getur verið allt milli himins
og jarðar. Hvar er Sigurður Nordal á
þeim víðernum?
Það hefði verið lágmarkskurteisi Árna
við lesendur sína, að maður tali nú ekki
um Sigurð Nordal, að tilfæra ótvíræð
dæmi úr ritum Sigurðar og sýna hvernig
hann rökstyður skoðanir sínar, í hvaða
samhengi þær birtast — m. ö. o. hvað
þær tákna í raun og veru. Klausa sú sem
hér var vitnað í, segir ekki nokkurn
skapaðan hlut um hugmyndaheim Sig-
urðar Nordal, hvorki sem heild né í
einstökum liðum. Það þarf að skilgreina
hugtökin, en það er vísindaleg krafa sem
Árni hefur ósjaldan forðast að uppfylla í
doktorsritgerð sinni.
I „Athugasemdum“ Árna bregður
stundum fyrir einhverju sem líkist sjálfs-
gagnrýni. Hann viðurkennir nú að það
hafi kannski verið „langsótt“ hjá honum
að rekja spor „nasískrar hugmyndafræði
í Atómstöðinni“. (Þó sé hann „ekki
fyrstur manna til þess“. Hversvegna þá
ekki afhjúpa nöfn þessara fyrirrennara á
sviði svo merkrar hugmyndagagnrýni?)
En slíkt sé „alls engin firra meðan lögð
er áhersla á að aðeins er verið að ræða
um líkingu hugmynda á yfirborðinu“
(594: skáletrun mín).
Það er sjaldgæft að höfundur doktors-
ritgerðar segist smnda líkingar „á yfir-
borðinu“ Væri ekki ástæða að kafa svo-
lítið dýpra og reyna að finna eiginlegar
líkingar hugmynda?
Kynlegur blendingur af stirðleika og
lausleika einkennir umgengni Árna við
hugmyndafræði og hugmyndagagnrýni.
Hann virðist líta á bæði menn og hug-
myndir sem nokkurs konar tígulsteina,
sem hafa fengið form og eiginleika í eitt
skipti fyrir öll. Hann tekur ekki nógu
260