Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Síða 63

„Er ekki nóg að lífið sé flókið?"
um og ástkonu hans sem við kynnumst í upphafi bókar. En ef víxlun hlutverka
ásér stað milli Ásmundar og bróðurins, er jafnframt ljóst að systirin kemur „í
stað“ þessarar ástkonu. Systirin, þessi ákærða stúlka, er sögunnar stærsta tákn
um hið ákærða sjálf, um hinar rásandi hvatir sem fá útrás og uppreisn í trássi við
bönn og bælingu samfélags. Það er því líka táknrænt að hún skuli deyja þegar
sýslumanni hefur tekist að koma sögunni „á hreint". Hin symbólska merking og
vald hennar hafa sigrað.
En þau hafa líka tapað. Þegar hin ákærða stendur frammi fyrir Ásmundi og
horfir á hann fmnst honum sem dómaragervinu sé svipt af honum. Augu hennar
„horfðu úrórafjörrum myrkviði, blöstu nú við honum svo hann komst ekki und-
an. Hann sogast fyrst í svelg, sópast innar, í hana, eðasjálfan sig.“ „Hann veit af
engu öðru, bara þessari konu, og skelfist við þá hugsun að hann girnist
hana . . .“ (198). Þetta er mögnuð andstæða þess sem gerist í upphafskafla
verksins; nú er sýslumanni í raun drekkt er hann sogast „í hana, eða sjálfan sig,“ í
kvenlega móðu stúlkunnar og skáldlega móðu sjálfs sín, en þetta tvennt er ef til
vill eitt og hið sama. Síðan er því lýst hvernig hann „reynir að ná landi á bakkan-
um að baki; grípurpennastönginaeinsog hann ætli aðskrifaeitthvað." (199).
Pennastöng þessi vísar á fullvissa merkingu dómsorðsins, lögmálsins og ligg-
ur svosem í augum uppi að hún er hér reðurtákn; sálgreinendur benda gjarnan á
að reðurinn sé það tákn sem tryggi merkingarsáttmála samfélagsins og það er
líkt og dómarinn ætli sér í fáti að koma því tákni á blað. Eftir dauða sakakon-
unnar er viðbrögðum dómarans ítrekað lýst sem falli úr fallískri reisn. Prestur-
inn sér „sársaukann í svip hins niðurbrotna manns sem hafði hrapað af tindi
valdsins . . .“ (212). í réttinum sker breytingin því fremur „í augu sem maður-
inn var öðrum mönnum reistari í fasi endranær og brattari að bera sig. Nú sat
annar maður í forsæti dómsins, öryggislítill og hikandi." (216). Konan hefur
sigrað.
Dómarinn er fallinn og skáldið áerfitt um vik að vinna úrþessari reynslu. Það
er ekki fýrr en alveg í sögulok að skáldið í manninum fær útrás, er hann þarf að
glíma við þjóf sem otar að honum hnífi. Skáldið hrekur hann á braut með öskri
sem „sprakk í nóttinni." (267). Öskur þetta, sem lýkur sögunni (upp), kallast á
við það nístandi óp sem sakakonan gefur frá sér áður en hún er öll. En hver er
merking þess? Það getum við ekki vitað með vissu, því þetta er sú tjáning sem
kemst næst því að boða hrun hins symbólska merkingarheims. Öskrið springur
og eins og segir um skýin sem sýslumaður les í þegar búið er að ákæra stúlkuna:
það „voru tásureinareftir; sem eyddust.“ (199). Lesandi situr eftir meðglæpinn.
Ti/vitnanir og athugasemdir:
1 Grein þessi er að hluta samhljóða fyrirlestri sem ég flutti á vegum Félags áhuga-
manna um bókmenntir þann 11. apríl sl.
325