Tímarit Máls og menningar - 01.02.1989, Side 59

Sagan og tómið
kennslu gæti allt eins heitið „um markleysi sögukennslunnar". I stað þess
að streitast við að úthýsa tómhyggjunni eða dulbúa hana með fallegum
heitum á borð við markmið og tilgang eigum við að hleypa henni inn og
leyfa henni að sýna sig eins og hún er. Þá gengi hún glottandi fram á sviðið
og segði: „Hér er ég og ekkert skiptir máli, öll markmið ykkar mannanna,
allar óskir ykkar um að hlutirnir þjóni tilgangi, hafi merkingu, séu til ein-
hvers, séu gagnlegir, fallegir, góðir, allt er þetta vita marklaust hjal um
marklausa hluti; sagan sjálf er ekki annað en saga þessarar markleysu sem
þið mennirnir hamist í blindni við að reyna að botna í, saga sjálfsblekkinga
ykkar og sjálfslyga. Sagan, hin eina sanna saga, er saga mín: ég er það sem
allt ykkar líf frá upphafi vega til endaloka snýst um, allt annað er hégómi
og hismi, öll viðleitni ykkar ekki annað en fálm í átt til mín.“
Svona myndi tómhyggjan tala. Og við þyrftum hvert fyrir sig og öll
saman að finna leið eða leiðir til að svara henni. Spurningin er hvort til sé
skynsamlegt hugmynda- eða skoðanakerfi sem við getum sameinast um að
tefla fram gegn tómhyggjunni eða hvort við reynum hvert fyrir sig að svara
henni eftir því sem okkur finnst við hæfi hverju sinni. Þriðji kosturinn er
raunar sá að við látum tómhyggjunni eftir sviðið og förum að hugsa og
ræða opinskátt undir merkjum hennar.
Aður en við veltum þessum kostum nánar fyrir okkur skulum við veita
því eftirtekt að viðbrögðin við tómhyggjunni hafa einatt verið á sömu bókina
lærð. Menn hafa ætlað sér að kveða hana í kútinn með því að mikla upp til-
tekin verðmæti á borð við þjóðina eða ríkið, frelsið eða jafnréttið, listirnar
eða vísindin. Sagan hefur þá snúist um hetjurnar, sem allt hafa lagt í sölurnar
fyrir þessi tilteknu gildi, og aðstæðurnar þar sem áform þeirra og athafnir
öðlast merkingu. Og sagan hefur að sjálfsögðu orðið ólík eftir því hver
gildin hafa verið og hverjar hetjurnar. Þetta afstæði sögunnar við tiltekin
gildi og gildismat er mönnum löngu orðið ljóst og til að sigrast á því hafa
sumir snúið sér að félagslegum kerfum á borð við hagkerfið og horfið frá at-
burðarásinni og þar með frásögninni af einstaklingunum og athöfnum þeirra.
Þessi lausn hefur þann stóra ókost að sagan gufar upp og í stað hennar
koma vísindi kennd við hagfræði, félagsfræði, hópsálarfræði eða önnur
fræði sem öll miða að því að komast að einhverjum grunnlögmálum um
gerð eða gang sögunnar eða réttara sagt um það gangverk sem áform manna
og athafnir spretta af og hafa áhrif á.4 Kenningin leysti frásögnina af hólmi.
Tvennt gerir þessa þróun öldungis óraunhæfa. Hið fyrra er að allar
kenningar um gangverk sögunnar byggja á frásögnum; veruleikinn sem
gangverkið á að skýra er einungis kunnur í sögum, svo að það er ekki ann-
að en hrapalleg tálsýn að halda að kenningin útrými frásögninni. Hið síðara er
að kenningarnar eru ekki síður háðar gildum en frásagnirnar, þó að þau
TMM IV
49