Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Síða 76

sveitanna, en pólitískur boðskapur hans er fremur einfaldur: „Járnbraut
austur! Ræktað land! Raflýsíng sveitanna! Saman með fólkið!“15
Sennilega hafði þó dvöl Halldórs í Los Angeles og kynni hans af Upton
Sinclair ekki minni áhrif á þá stefnu sem sveitasaga hans tók. Heiðin, sem
Peter Hallberg hefur fjallað ítarlega um, ber þessu vitni. Hér er harðorð ádeila
á „íslenska sveitamenningu“, en enn sem komið er fremur í blaðamennsku-
formi en skáldsögu. Heiðin, segir Hallberg, „er miklu háðari „veruleikanum“,
eins og það hugtak er oftast skilið.“16 Ádeilan er stóryrt, en ekki sérlega
skörp.
Hún skerpist til muna eftir ferð Halldórs til Sovétríkjanna, en þar dvaldi
hann í tvo mánuði árið 1932. Um þá för skrifar Halldór líklega sína verstu
bók, í Austurvegi. Einsog Hallberg, Árni Sigurjónsson og Sigurður Hróars-
son hafa fjallað um, má sjá þar endursagnir Halldórs á skrifum Stalíns um
bændamál (sem aftur eru endursagnir á skrifum Leníns), og var það ekki síst
þrískipting bænda í stórbændur, meðalbændur og smábændur sem höfðaði
til skáldsins. Meginhugmyndin er sú að þessir hópar hafi andstæða hags-
muni, eigi í raun enga samleið. Smábændur eru stöðugt snuðaðir, ýmist með
því að þeir eru látnir keppast við að vera „sjálfstæðir“ einsog stórbændur, en
sökkva þá bara dýpra í örbirgð, eða þeir eru ginntir í samvinnuhreyfmguna
á forsendum meðalbænda. Þessar grófú einfaldanir mörkuðu djúp spor í
Sjálfstæðu fólki,17 og sannast þá enn að vondar kenningar geta alið af sér
góðan skáldskap. Hér hefur Halldór fundið langþráð sjónarhorn sitt gagn-
vart bændaspursmálinu, viðhorf sem gat grundað andstöðu hans við allan
hamsúnisma, og hann lýkur nú við Sjálfstætt fólk (sem kom út á árunum
1934-35).
Landfræðilegan bakgrunn þessa mikla skáldverks mynda því þeir ólíku
staðir Sænautasel, Hollywood og Moskva. En bókmenntalegri hæð sinni nær
verkið í krafti glímunnar við Hamsun.
X-
Mörg stef Sjálfstæðs fólks hlutu að hljóma kunnuglega í eyrum þeirra sem
þekktu Gróður jarðar. Bjartur er landnemi af óljósum uppruna líktog Isak.
Hann er þvermóðskufullur einsog sá síðarnefndi, og báðir hafa eitthvað
dýrslegt við sig; Bjartur er reyndar á einum stað kallaður „manndýr".18
Barnadauði, veltiár sem koma og fara, týnd lömb og leitin að þeim eru stef
í báðum bókunum og það eru ýmsar hliðstæður í persónusköpun. Geissler
lénsmaður á samsvörun í hreppstjóranum á Rauðsmýri, og ekki hallast á
með klökkvann í ræðum eiginkvenna þeirra. Rósa, fýrsta kona Bjarts, veit
rétt einsog Ingigerður af því að það er til skárra líf en hokrið á býlinu; báðar
74
TMM 1996:3