Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Blaðsíða 80

Halldór sé þar stundum að hæðast að siðmenningarfjandskap og kaupstað-
artortryggni Hamsuns, sem nær hæst þegar kemur að forfrömun kvenna.
„Ef þær fá ekki fullar hendur fjár að negúsera með í kaupstaðnum, þá heimta
þær að fá að fara í vist, og helst suður, alt er ónýtt ellegar" segir Þórir á
Gilteigi(s. 67), og gæti verið ísak að tala um Ingigerði, ef honum hefði verið
gefið að tjá sig í svo löngum málsgreinum. í staðinn fáum við þetta frá
sögumanni í Gróðri jarðar: „Heiðarbúinn gerir sér ekki rellu út af þeirri dýrð
sem hann hefur ekki: listir, blöð, munaður, pólitík er nákvæmlega þess virði
sem menn vilja gefa fyrir það, ekki meira. Gróður jarðar aftur á móti, hans
verður að afla hvað sem hann kostar, hann er upphaf alls, eina uppsprett-
an“ (s. 334). Daður Ingigerðar er gert hlálegt frá þessu sama sjónarmiði, og
minnir á umræður gangnamanna um kvenfólk og silkibandssokka:
Fyrst hættir kvenfólkið við hnjáskjólin af einumsaman tepruskap
og ræfildómi, síðan koma kríkháir bómullarsokkar, það er ekki
leingi að koma í lambsverðið, — fyrir nú utan allt annað glíngur,
svo er farið að skera neðanaf pilsunum, og úrþví óffiðurinn er
kominn á það stig, þá er náttúrlega skamt til þess að silkibands-
sokkarnir komist uppí móðinn, og þá líklega ekki framar nein pils
(bls. 68).
Halldór Laxness og Hamsun nálgast siðmenninguna einfaldlega með
gerólíkum hætti. Hamsun tortryggði borgarlífið strax í fyrstu skáldsögu
sinni, Halldór var ungur maður viðþolslaus á Islandi vegna skorts á borgar-
menningu.
En sé litið á framsetningu og stíl er ekki um einfalda andstæðu að ræða
milli þessara höfunda. Rétt einsog í persónusköpuninni er sambandið flókn-
ara, því Halldór hefur líka lært margt af Hamsun. í Sjálfstæðu fólki notar
hann oft óbeina ræðu, sjónarhornið færist til og liggur stundum þétt að
persónum án þess að höfundarafstaðan sé augljós. Þá fá orð mismunandi
merkingu eftir því hver talar. Sjálfstæði merkir annað hjá Bjarti en hjá
Rauðsmýrarmaddömunni, hjá Ingólfi Arnarsyni eða hjá Ástu Sóllilju.
Óbein ræða og tilfærsla á sjónarhorni voru nefnd áðan sem einkenni á
Gróðri jarðar, en ennfremur má nefna tilhneigingu höfundanna til að ljúka
köflunum á setningum sem virka einsog máltæki: „En fyrstu dagarnir eru
altaf verstir, og það er mikil huggun fólgin í því, að glæpirnir og sorgirnar
fyrnast eingu síður en ástin“ segir í lok 34. kafla Sjálfstæðs fólks (s.254). Og
eftirfarandi efnisgrein, lok 67. kafla Sjálfstæðs fólks, finnst mér að gæti staðið
í hvorri sögunni sem væri: „Svo voru þau ekin burt. Eftir var aðeins lítils-
háttar ryk á veginum, það þyrlaðist upp, síðan var ekki meira ryk á veginum"
(s. 475).
78
TMM 1996:3