Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Síða 86

að leiða þankann að því hvað segja mætti á þeim degi er þess er minnst að
hálf önnur öld er liðin frá fæðingu Benedikts Jónssonar á Auðnum.
Sér lífs hans og starfa einhvern stað á okkar dögum? Hafa hugsjónir hans
og verk enn eitthvert gildi?
Hér er furðu fávíslega spurt og þið ættuð raunar að grípa fram í fyrir mér
og segja: Líttu í kringum þig maður!
En áður en við horfum umhverfis okkur hér og nú skulum við gá til þeirra
daga er þeim Þverárhjónum Herdísi Ásmundsdóttur og Jóni Jóakimssyni
fæddist sonurinn Benedikt fyrir 150 árum.
Stundum er talað um hið kyrrstæða íslenska bændasamfélag. Ef það
hugtak á yfirleitt rétt á sér þá á það við um það samfélag sem Benedikt fæddist
inn í.
Enn ríkti einveldi í ríki Danakonungs. 1 sama mánuði og Benedikt varð
tveggja ára 1848 gáfu Friedrich Engels og Karl Marx út Kommúnistaávarpið
sem hefst á þessum orðum: Vofa gengur nú ljósum logum um Evrópu —
vofa kommúnismans. I næsta mánuði varð febrúarbyltingin á Frakklandi og
í kjölfar hennar stóð álfan víða í ljósum logum uppreisna þar sem kúgaðar
þjóðir og stéttir leituðu réttar síns. Meðal pólitískra afleiðinga febrúarbylt-
ingarinnar má telja að Danakonungur afsalaði sér einveldi sínu og fengu
Danir grundvallarlög sín árið eftir.
Brátt tóku einnig brestir að heyrast hér hjá okkur. Á ári Kommúnista-
ávarpsins og febrúarbyltingarinnar tók fyrsta íslenska blaðið, Þjóðólfur, að
koma út. Ári síðar riðu skagfirskir bændur norður að Möðruvöllum og
hrópuðu amtmanninn af og fyrsti ritstjóri Þjóðólfs hafði forgöngu meðal
Reykvíkinga um að frábiðja sér dómkirkjuprestinn. Þá hrópuðu piltar Lat-
ínuskólans pereat fyrir rektor sínum, öðlingnum Sveinbirni Egilssyni.
Kannski var hið kyrrstæða bændasamfélag ekki jafnkyrrlátt og orðið
bendir til og ekki furða þó að dönskum stjórnvöldum þætti vissara að hafa
herlið tiltækt á Þjóðfundinum 1851 ef svo færi að rosti þessara búandkarla
og presta brytist út í óviðráðanlegum loga. Það ár var Benedikt fimm ára
gamall. Þjóðfundurinn var leystur upp eins og alkunna er og í reynd var hér
einveldi konungs fram til þess að við fengum stjórnarskrána 1874.
Þó að þriðji fjórðungur 19. aldar færði okkur engar stórbreytingar póli-
tískt, efnahagslega eða menningarlega mátti um allt land sjá misvöxtuglega
frjóanga skjóta upp sprotum í þjóðlífmu. Menn bundust samtökum um
verðkröfur gagnvart kaupmönnum og síðan komu raunveruleg verslunar-
félög. Þekktast þeirra og voldugast var Gránufélagið. Lestrarfélög voru stofn-
uð hér og þar um landið í því skyni að auka menntun almennings.
Búnaðarfélög risu á legg í mörgum héruðum til að efla verkmenningu og
stuðla að framförum í búskap.
84
TMM 1996:3