Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Síða 118

afkomu manna. Vélarnar hafa aukið vegsemd þess og setja vélræna minnið
í hávegu, ekki hið uppreisnargjarna og óljósa, sem gerir það að verkum að
við eigum stöðugt örðugra með að blekkja okkur með því að nýtt og óvænt
gerist. Aðeins það gerist sem við höfum séð fyrir og reiknað út. Reiknings-
listin bregst ekki. Tilviljunin er að verða útlæg og fegurðin einsýn.
Lífshamingjan er að miklu leyti fólgin í tilhneigingu okkar og hæfileika til
að láta blekkjast af einhverju sem er tengt fegurð, fagurgala, fögrum orðum,
fögrum manneskjum, og auðvitað af hæfileikanum að kunna að blekkja sig
í von um að eitthvað nýtt gerist í draumnum um að njóta fjölbreytni lífsins.
En í raun og veru reynum við að njóta eða sætta okkur við stöðugt sam-
ræmdari form sem eiga að gilda jafnt fýrir alla, form sem eru og eiga að vera
fá, auðlærð, auðskilin. Fyrir bragðið verða þau fljótt léttvæg í tímans rás og
auðvelt að velta þeim frá völdum og fá í staðinn ný og álíka fánýt form,
auðskilin og auðlærð.
Ef aðgætinn maður sér hlut og segir að hann sé fagur, trúir hann því aðeins
að vissu leyti. Hann trúir án þess að trúin sé óbifanleg. En úr því að
fegurðarsmekknum hættir til að vera síbreytilegur, samkvæmt áðurnefndu
atriði varðandi hæfileika okkar til að láta blekkjast, getum við skipt um
skoðun og sagt hið gagnstæða án þess að blikna eða skammast okkar fyrir
að vera glámskyggn, ef þannig liggur á okkur eða það hentar t.d. í umræðum
við mann sem er á öndverðum meiði og þeim mun málsnjallari sem hann
hefur minna vit. En ef við stöndum andspænis sérlega illgjörnum hártogara
getur það komið okkur í koll að kunna ekki að koma fyrir sig orði þegar við
fáum þetta framan í okkur:
Annað sagðirðu í gær. Þú ert ósamkvæmur sjálfum þér og hefur ekkert vit
á fegurð. Ég er alltaf á minni óbifanlegu skoðun. Það er ekkert að marka
smekk þinn.
Að mínu viti er hér ekki um slíkt að ræða. Oft og tíðum er það að hörfa
með skoðun aðeins bjargráð og þörf fyrir breytingar. Ef um listamann er að
ræða, kann ósamkvæmni hans í fagurfræðilegu viðhorfi eða verkum að stafa
af því sem ég hef kallað skapandi ósamkvæmni. Hún er andstæð hinni
letjandi. Letjandi ósamkvæmni er það þegar maður hörfar ringlaður og hefur
ekkert taumhald á hugsun sinni af sálrænum ástæðum. Listamaður haldinn
letjandi ósamkvæmni á ekki í sér óskapnaðinn sem þarf til þess að geta haldið
á lofti silfurstjörnunni sem Nietzsche talaði um. Hjá listamanni sem er
gæddur hvetjandi ósamkvæmni rís sifurstjarnan í verki, hömruð í smiðju úr
myrkri óskapnaðarins og hins logandi vatns.
Það að ríghalda sér í hlut og fegurð hans, það að bíta sig í skoðun, kannski
hina einu sönnu, nálgast kristna trúarþörf eða það að sjá allt svart á hvítu.
Þannig skoðun eða öllu heldur sálarlíf, sér annars vegar hvíta, sína eigin réttu
116
TMM 1996:3