Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Page 11

ERFÐIR OG ATLÆTl
Andstætt Darwin höfðu þessir fræðimenn kenningu Mendels um erfðir að
styðjast við. Þróunarkenning í anda Darwins og erfðafræði Mendels leiddu
til hins „stóra samruna“ þróunarfr æði og erfðafr æði sem hefur orðið viðtek-
inn í líffræði 20. aldar. 14 Þrátt fyrir þekkingu sína á Darwinisma og erfða-
fræði Mendels sem Björg gerir grein fyrir í verki sínu Lífþróun heldur Björg
fast í kenningu Lamarcks um erfðir.
Helsti talsmaður Ný-Darwinisma sem Björg deilir á er August Weismann.
Gagnrýni hennar á Weismann skýrist að verulegu leyti af hinu ff æðilega um-
hverfi í Frakklandi sem mótaði hana. Darwinismi náði ekki fótfestu og var
Ný-Lamarckismi allsráðandi meðal franskra fræðimanna á sviði lífvísinda á
fyrri hluta aldarinnar. Kenning Bjargar var sérstakt afbrigði Ný-Lamarck-
isma sem má auðkenna sem „sálrænan Lamarckisma". Ekki einasta gerir
þessi tegund af Lamarckisma ráð fyrir að áunnir eiginleikar gangi að erfðum.
Maðurinn getur í kraffi vilja síns og vitsmuna einnig haft áhrif á framþróun
erfðanna. Hér er því ekki um nauðhyggju erfða að ræða. Til þess að gera
greinarmun á ólíkri skoðun á erfðum innan Ný-Darwinisma sem styðst við
erfðaffæði Mendels og Ný-Lamarckisma er talað um „harðar erfðir“ og
„mjúkar erfðir“.
Ástæðuna fyrir því að Björg aðhyllist kenningu um „mjúkar erfðir“ má
rekja til heimspeki hennar, sem er sambland af náttúruheimspeki og líf-
heimspeki. Þetta er náttúruheimspeki vegna þess að Björg greinir inntak,
starfsemi og markmið hinnar lifandi náttúru sem andi og vitsmunir manns-
ins eru hluti af. Þetta er lífheimspeki vegna þess að Björg leggur hina þekktu
kenningu Bergson um lífskraftinn („élan vital“) til grundvallar skoðun sinn
á sköpunarmætti lífsins.15 Hinir skapandi kraffar manna og annarra lífvera
gera þeim kleift að dómi Bjargar að vera gerendur í þróun lífsins. í kraffi vits-
muna og vilja getur maðurinn stuðlað að þróun í átt að fullkomnara lífi.
Björg lýsir sköpunarmættinum með hugtakinu „samúð“, en hún skil-
greinir samúð annars vegar sem næmi (taka við) og hins vegar sem örvun
eða viðbrögð lífverunnar við umhverfi sínu. Allar lífverur eru samúðarverur
í þessum tvíþætta skilningi; þær taka við áreiti og gefa frá sér áreiti. Björg
byggir þessar hugmyndir að verulegu leyti á hinni heimspekilegu mannfræði
Max Scheler, höfundar bókarinnar Eðli og gerðir samúðarinnar sem kom út
árið 1912.16 Maðurinn er samúðarvera sem lifir sig inn í ástand annarra
(„Einfuhlung"), og lætur aðrar lífverur og umhverfi sitt virka á sig. Þótt
Björg reisi ekki siðffæði á þessari kenningu um samlíðunarhæfni mannsins,
eins og Scheler gerir, gefur samúðarhugtakið heimspeki hennar óneitanlega
siðfræðilega vídd. Ef maðurinn er samúðarvera hlýtur Björg að hallast að því
að maðurinn hafi í sér forsendur til að finna til með öðrum og breyta sam-
kvæmt því rétt og vel gagnvart öðrum mönnum, eins og öll „samúðarsið-
TMM 1999:4
www.mm.is
9