Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 12

SIGRÍÐUR ÞORGEIRSDÓTTIR
fræði“ gerir ráð fyrir.17 Það væri ofmælt að segja kenningu hennar reista á
trú á hið góða í manninum. Engu að síður skýrir hin siðfræðilega sýn hennar
á manninn gagnrýna umfjöllun hennar um sálgreiningarkenningu Sig-
munds Freuds.18 Þrátt fyrir að hún telji sálgreiningunni eitt og annað til lofs,
lastar hún hana fyrir myrkan mannskilning hennar. Samkvæmt „vellíðunar-
lögmáli“ Freuds er maðurinn sérgóður í eðli sínu og á valdi hvata sem hann
leitast við að fá fullnægt. Sýn Bjargar á mannveruna er öllu bjartari þar sem
hún telur manninn í krafti samúðarinnar og samlíðunarinnar færan um að
þróa sig í átt til meiri fullkomnunar. Þetta kemur gleggst ffam í hugleiðing-
um Bjargar um samband móður og fósturs sem hún gengur með. Björg teng-
ir því fósturfræði og erfðafræði í lýsingu sinni á samspili erfða og atlætis.
Hún helgar þessu efni heila grein sem hún birti í Skírni árið 1933 og sem heit-
ir „Undirrót og eðli ástarinnar“.19 Að mati Bjargar getur móðirin haft áhrif á
vöxt og viðgang fóstursins með jákvæðu hugarfari til barnsins. Með þessu
móti getur móðirin jafnvel stuðlað að bættu útliti barnsins og betra atgervi
þess. Hún undanskilur ekki föður í þessu sambandi því hún segir að hann
geti með ástríki og umhyggju gagnvart móður og barni lagt sitt af mörkum
til þess að búa fóstrið sem best úr garði. Hugmyndir Bjargar fela því í sér n.k.
„andlegar mannkynbætur“. Hér er um „jákvæðar“ og ekki „neikvæðar"
mannkynbætur að ræða, þar sem Björg fjallar ekki um hvernig eigi að
útrýma neikvæðum eiginleikum, eins og aðrir mannkynbótasinnar á hennar
tíma gerðu.
Hinn sálræni Lamarckismi Bjargar þykir óvísindalegur nú á dögum. f
erfðafræðum samtímans eru atlæti og umhverfi ekki tekin inn í myndina að
hætti Lamarckista. Hinar „hörðu erfðir“ hafa borið sigurorð af þeim
„mjúku“. Einhvers konar heilbrigð skynsemi hlýtur samt að segja okkur að
vitsmunaleg og tilfinningaleg afstaða okkar sjálfra til líkama okkar hlýtur að
hafa einhver áhrif - hver svo sem þau kunna að vera. í hinni fróðlegu bók
sinni um þróunarkenningar á 20. öld telur Peter Bowler ekki útilokað að í ná-
inni framtíð muni koma fram kenningar sem sýni fram á flóknara samband
erfða og umhverfis. Það myndi færa okkur aftur nær hugmyndum Lamarc-
kista.20 Nýrri rannsóknir í fósturfræði á sambandi móður og fósturs kunna
að vera vísir í þá átt. Þó munu vart koma fram rannsóknir sem sýna fram á
móðir geti haft áhrif á erfðaefni barnsins í sama mæli og Björg hélt fram.
Hún ofmat ugglaust áhrif móðurinnar og lagði þar að auki of mikla ábyrgð á
móður með kenningu sinni. Hver á sök á ef erfðaefni barnsins sem móðir ber
undir belti er gallað? Björg svarar því ekki hvort kenna megi fálæti móður
um ef barn fæðist vanskapað eða með lýti, eða hvort orsökin sé efnisleg, eins
og nútíma erfðavísindi gera ráð fyrir.
Björg beindi sjónum sínum ekki að erfðaefninu, heldur að atlæti og um-
10
www.mm.is
TMM 1999:4