Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 54
Svava Jakobsdóttir
Skáldskapur og fræði
Skáldskaparfræði eða skáldskaparmál eru meðal elstu rita sem til eru á ís-
lenskri tungu. Bókmenntaskýrendur hafa í ríkum mæli leitað til Snorra
Sturlusonar til að skýra og skilja forn og torræð kvæði, ogþví má telja jafnlík-
legt að skáldin sem ortu þau kvæði hafi sjálf kunnað fræðin. Þessi hugsun er
vissulega ekki nýstárleg en hún freistar samt til ályktunar, sem ég hef talið
ómaksins vert að rannsaka, en hún er sú að líta á Völuspá sem hugmynda-
fræðilegt forrit að skáldskap, og að bygging hennar og form og jafnvel eíni
geti hafa verið kennslubók skálda á sínum tíma.
Þessar hugrenningar eru sprottnar af lestri á skáldskap Jónasar Hallgríms-
sonar sem ég geri grein fyrir í bók minni „Skyggnst á bak við ský“. Þar set ég
fram þá tilgátu að skáldskapur Jónasar í heild sé skáldskaparmál, bæði end-
urreisn fornrar hefðar og endurnýjun í samræmi við breytta tíma og trú
þjóðarinnar. Þessi skoðun mín byggist fyrst og fremst á samanburði á Ferða-
lokum og öðrum ritum sem Jónas vísar gagngert til í Ferðalokum, fyrst og
ffernst Völuspá, og notar sem fyrirmyndir, þó að ekki sé allt jafnijóst. Kvæðið
Ferðalok geymir margvíslegan lærdóm. I þessu spjalli mun ég leggja áherslu
á nokkur atriði sem ekki voru tök á að ræða sérstakiega innan heiidargrein-
ingar Ferðaloka í bók minni enda er kvæðisefnið með eindæmum umfangs-
mikið.
Snorri Sturluson nefndi Völuspá „forn vísendi“ og það er ekki fjarri lagi
að segja að í kvæðum Jónasar felist umræða um skáldskapar-„vísendi“, bæði
forn og ný. Jónas byggir á gömlum grunni en endurreisir eða endurskapar
forna hefð og færir til samtíma síns. Helstu skáldverk hans eru kennsla í
skáldskap og flytja, auk alls annars, hugmyndir hans og ábendingar um
endurnýjun sem hæfi samtímanum og hljóta hugmyndir hans, bæði á sviði
hugmyndafræði og skáldmáls, að teljast afar róttækar. Jónas felur jafnvel í
sjálfu ljóðmáli Ferðaloka vísbendingar um aðferðina sem hann beitir við að
yrkja. Þessar lýsingar standa í sjálfu kvæðinu en koma ekki fram nema les-
andi átti sig á margræðni orða og merkingar og ýmis konar stílbrogðum.
Ef ég segði að kvæðið Ferðalok væri byggt upp á þremur hugmyndakerf-
um, hverju innan í öðru, mundu mörgum fara eins og Njáli að þeir vildu láta
52
www.mm.is
TMM 1999:4