Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 10

SIGRÍÐUR ÞORGEIRSDÓTTIR
margt annað ekki. Fræði hennar veita innsýn í íranskt-evrópskt vísindasam-
félag á fyrsta þriðjungi þessarar aldar, en einnig það íslenska. Menntun og
hugðarefni hennar og samtímamanna hennar Guðmundar Finnbogasonar
og Ágústs H. Bjarnasonar skarast á margan hátt, en öll lærðu þau um tíma
hjá danska heimspekingnum Harald Hoffding. Þau taka öll mið af kenning-
um líffræði um þróun lífsins, og Björg og Guðmundur Finnbogason voru
undir miklum áhrifum af kenningum franska heimspekingsins Henry Berg-
son. Ennfremur var hugtakið samúð þeim báðum mjög hugleikið. Það er
grundvallarhugtak í kenningum beggja um skynjun og skilning og forsend-
ur þekkingar, og í fræðum Bjargar er samúð einnig túlkuð sem frumkraftur
eða sköpunarmáttur lífsins. Áhugi Bjargar á þróun lífsins leiddi til þess að
hún velti fyrir sér sambandi erfða og aðbúnaðar og geta ffæði hennar þess
vegna varpað ljósi á þróun erfðavísinda á þessari öld. Kenningar Bjargar um
þetta efni er að frnna í tveggja binda óbirtu verki hennar, sem hún kallaði
Lífþróun, og í yfirlitsgreinum um þetta efni sem hún birti í íslenskum tíma-
ritum.9 Eins og titillinn „Lífþróun“ gefur til kynna byggir Björg skilning sinn
á mannverunni á þróunarkenningu. Hún telst til svokallaðra Ný-Lamarc-
kista, en kenning Lamarcks um þróun lífsins var í mótsögn við þróunar-
kenningu Darwins í veigamiklum atriðum. Ný-Lamarckismi byggir á
kenningu Jean-Baptiste de Monet, riddara af Lamarck (1744-1829). Grunn-
hugmyndir kenningarinnar eru tvær:
1. Allt líf er gætt „innri þörf ‘ til fullkomnunar og það hlýtur því að þróast
þannig að af hinum einföldustu lífverum þróist smám saman æ flóknari og
fúllkomnari form.
2. Gangverk þróunarinnar skýrist af því að líkamspartar stækki og þrosk-
ist við notkun eða rýrni og hverfi við notkunarleysi. Þessir áunnu eiginleikar
ganga að erfðum og þannig breytast lífverurnar smám saman uns nýjar teg-
undir verða til.10
Darwinismi gengur hins vegar út frá hugmyndinni um náttúruval eða nátt-
úrulegt val.11 Öllum tegundum er áskapaður breytileiki sem gengur að ein-
hverju leyti að erfðum. Stöðugt á sér stað lífsbarátta, barátta fyrir tilverunni,
og þeir einstaklingar sem best eru lagaðir að umhverfinu hafa best skilyrði til
að lifa og koma upp afkvæmum. Af því er leidd hugmyndin um „ffamgang
hinna hæfustu“.12 í sjálfu sér segir Björg ekki vera grundvallarmun á kenn-
ingum Darwins og Lamarcks þar sem lífsbarátta sem mótar þróunina sam-
kvæmt kenningu Darwins er háð umhverfi og aðstæðum. Meginmunurinn á
þessum kenningum felst í mismikilli áherslu á erfðir áunninna eiginleika.
Hinir svokölluðu Ný-Darwinistar sem komu fram í upphafi 20. aldar, voru
mjög mótfallnir því að breytingar af völdum umhverfis gengju að erfðum.13
8
www.mm.is
TMM 1999:4