Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Blaðsíða 111

RITDÓMAR
um sínum í allar ættir og kvíslir, kannske
svo honum verði ljósara úr hvers konar
kynlegu ættablandi hann er sjálfur
bruggaður (því bækur af þessu tagi eru í
upphafi eintal höfundar við sjálfan sig,
hversu mikið erindi sem þær kunna síð-
an að eiga við aðra). Fremst á sviðinu eru
afar og ömmur höfundar, sem hann
hafði sjálfur kynni af í æsku, þannig að í
ffásögnum sínum af þeim getur hann
fléttað sínum eigin endurminningum
saman við ffóðleik úr öðrum áttum. En
þetta nægir höfundi ekki, heldur fer
hann lengra og rekur sögur langfeðga
sinna aftur í byrjun 19. aldar eða jafnvel
allar götur affur á 18. öld, svo og ýmissa
hliðargreina af ættum þeirra, sem kvísl-
uðust hingað og þangað um Borgar-
fjarðardali og Norðausturland.
Þannig er sagan rakin fram og aftur í
tíma samkvæmt frásagnartækni, sem
kenna mætti við blöndu úr „alþýðlegri
fræðimennsku" í hefðbundnum íslensk-
um stíl, eins og hún hefúr tíðkast í
fróðleiksþáttum alls konar, og minning-
um eða hugsýnum með skáldlegu ívafi,
fremur í evrópskum anda. Höfundur
byrjar á ferð sinni upp í „pakkhúsloff ið“ í
bernsku þar sem hann sér „minnisvarða
um fáeinar gleðistundir" í lífi annars afa
hans, tómar flöskur með forgylltum
skrautmiðum undan eðalvínum, og svo
fetar hann sig áfram gegnum þá fjóra
ættboga sem að honum sjálfum standa.
Þannig tvinnast saman lýsingar á and-
rúmsloffi, meira og minna útfærðar ör-
lagasögur, sem eru eins og svipmyndir úr
mannlífi fyrri alda, og svo langar ættar-
tölur og niðjalistar með viðeigandi ártöl-
um, upplýsingum um bústaði, flutninga
og annað í þeim dúr.
Örlagasögurnar eru stundum magn-
aðar, þó þær séu fáorðar. Ung stúlka fer
með heitmann sinn til foreldra sinna.
Svo gerist það „einn níðþéttan þoku-
morgun“ að móðursystir stúlkunnar fær
hana með sér upp í brekkur og fer sér
hægt. Þar dvaldist þeim greinilega góða
stund, en um leið og þær komu til baka
heyrðu þær byssuskot í þokunni. „Þegar
Sigríður kom inn settust foreldrar henn-
ar að henni og tjáðu henni að þau hefðu
skipað Pétri Pálssyni að hafa sig á burt,
hann fengi aldrei að ganga að eiga dóttur
þeirra. Henni sögðu þau nú að slíta öllu
sambandi við þennan ráðlitla lista-
mann“ (bls. 113-114). Byssuskotið hafði
verið e.k. kvittun fyrir móttökurnar, en
stúlkan bar síðan bréf heitmannsins
fyrrverandi við barm sér, og varð það ör-
lagavaldur í lífi hennar síðar, þegar hún
var gift „ástleitnum og örlyndum glímu-
manni“ (bls. 126).
Þetta sögubrot hefði getað orðið Jó-
hanni Sigurjónssyni að yrkisefni. En þótt
slíkir kaflar, sem birtast öðru hverju eins
og auðkennilegt stef í flóknum tónvef,
tali sínu máli, er nokkur hætta á því, að í
augum þess fákunnugs lesanda sem á
erfitt að meðtaka hina æðri speki ættar-
talna virki ff ásagnarháttur verksins off á
tíðum eins og nokkurs konar sundur-
laust brotaspil. En svo fer þó að lokum að
brotin raðast saman í nokkuð skýra
mynd. Það fólk sem frá er sagt er af ýms-
um þjóðfélagsstigum, en þó oftast úr
hópi hinna fátækari. Og það kemur
glögglega ffam að lífsskilyrðin eru ákaf-
lega hörð, og lítil vörn gegn áreitni nátt-
úruaflanna: „Þau fóru Uxahryggjaveg og
teymdi Björn lestina með fábrotinni
búslóð þeirra, en Sólveig reið á effir og
reiddi son sinn í fanginu. Fjallið var ný-
leyst úr frerum vetrar, aurar í melum og
stóð vatn í mýrum. Venjulega er þessi
leið talin tíu stunda lestagangur, en þau
voru nærri sólarhring á ferðinni. Slíkt
var torleiðið" (bls. 21). Sem sé kuldi og
vosbúð á nútímamáli, og lítil sem engin
hvfld í sólarhring. Líklegast var áfanga-
staðurinn kaldur og rakur torfbær. En
eigi að síður er þetta fólk fullt af lífskraff i,
TMM 1999:4
www.mm.is
109